Mirador viewer

Czas.

Annotations

Showing 669 annotations

Adding notes only for logged in users

Filtering

N" 164

Kraków, Czwartek 11 Kwietnia 1912.

Rocznik LXV.

Wydanie popołudniowe.

FTwttmrnrwN pr*Ytan««ją: AfebśnruyiCzata-w Krakowiei urzędy poc«t«w«- Mltjifw ą wre

tMMSMratę k«ęg. S. A. Krzyżanewskiog«, handle: St. Karłińekiego, trafika w Sukieamcack, Kim o a n s

Koęaniw i Salomonowej, Ol. Trafik*. We Lwowie ,,Czat" ]Mi 4* mbyda w Marach łtłee. A. Ninwtktof ,

1 . d ^ o w i k itjo , K. Bnctaba, u *tacyacb fcolejowycl, w Tarnowie, Rzeszowie, Jailc, Rcwye Sąezn m pir««U

w księgarni kolejowej, tudzież na innych główniejszych stacyach n gerłyerOw kolejowych.

Ce-ny ogłoszeń: od wiersza petitem za pierwszy raz 20 hal., za każdy następny po 15hal.: układ tabe

laryczny, cyfrowy, skomplikowany, pierwszy raz 40hal,, następny po 15haL Nadesłane i Nekrologi«

«dmiejnca wierszadrukiem petit. 60 hal. zakażdy raz. Głosy publiczności po2kor.;konanikatyhandlowe

pokronicei po dziale ekonomicznym;komunikatyprywatne, śluby, zaręczyny itp.po 1kor. od miejscawiersza.

Ogłoszenia i prenumeratę przyjmują: we Lwowie biura dzienników L.Plohna, A. Olszewskiego^

St. Sokołowskiego, K. Buchstaba; w Jarosławiu Biuro dzienników; w Podgórzu Poturalski; w Prze*

myślu A. Juszyńskiksięgarnia i E. Billet; w Rzeszowie M.Weintraub; wStanisławowie Jasiel

ski i Sp.; w Tarnowie M. Rockach, O. Haul; w Tarnopolu KomaniewBki; w Paryżu wyłączni«

p. W. Raczkowski, 14 Citć d« Trevise; w W iedniu Haasenstein fi Vogler, R. Mosse (także we wszyat*

kich filiach): H. Schalek M. Duken, E. Braun, J. Danneberg, Bock fi Herzfeld, H. Friedl (tylko pre

numeratę H. Goldschmidt fi Comp.); w Frankfurcie n. M. O. L. Daube fi Comp., w Pradze cze

skiej Fr. H«vorka. Listy z pieniądzmi i przekazy pieniężne na prenumeratę i ogłoszema przyj

muj* Administracya Czasu w Krakowie. Reklam acye nieopieczęiowane nie podlegają opłacie pocztowej.

Listów nieopłaconych nio przyjmuje Bię. Rękopisów nadsyłanych nie zwraca etę.

Za każdą zmianę adres« dopłaca się 40 hal.

"^8

ADRES REDAKCYl: ul. św. Tomasza Nr 32. -

Telefon Nr 50.

Słowiańszczyzna.)

Dzieło wykonane przez Czechów za inicyaty

wą Polaków i Rosyan, uczestników ostatniego

z.jazdu w Pradze, którzy na ręce Dra Kramarza

złożyli pewuą sumę na wydanie zwięzłego stu

dyum o Słowiańszczyźnie. Dr Kramarz wyjaśnia

genezę książki w przedmowie, powtarzając tu

zarazem hasła neosłowiańskie, według których

narody słowiańskie winny dążyć do rozwoju, nie

uciskając innych narodów, a zwłaszcza słowiań

skich pobratymców. Pomimo, że ostatniemi cza

sy społeczeństwo rosyjskie przez swe przedsta

wicielstwo ponownie hasłom tym się sprzenie

wierzyło przez wytoczenie sprawy oderwania

Chełmszczyzny od Królestwa Polskiego, co Dr

Kramarz w tejże przedmowie piętnuje, fakt ten

nie obala jego wiary w lepszą przyszłość i z na

dzieją tej przyszłości polityk czeski zajął się

zorganizowaniem komitetu redakcyjnego, który

wydał ten tom zbiorowy, mający być zwiercia

dłem przeszłości i teraźniejszości wszystkich ple

mion słowiańskich.

Część pierwszą, napisaną przez Dra Jarosława

Bidlo, stanowi przegląd historycznego

rozwoju Słowiańszczyzny od czasów

najdawniejszych, aż do lat ostatnich, aż do

uchwał ostatniej Dumy w Rosyi, rozwiązania Ma

cierzy szkolnej i zamykania szkół prywatnych

polskich w Królestwie Polskiem. Autor stwierdza

fakt, że dzisiejszy nacyoualizm rosyjski, jak i

dawne słowianofilstwo, zwraca się ku prawo

sławnym Słowianom południowym, i że neosla

wizm podkopany został w Rosyi wskutek ane

ksyi Bośni i Hercegowiny, gdyż Rosyanie fakt

ten ocenili jednostronnie, jedynie tylko z punktu

widzenia rosyjskiego.

Dość pesymistycznie zapatruje się Dr Bidlo

na przyszłość. Według niego zbliżenie Słowian

do siebie może się dokonać tylko na gruncie

świeckiej kultury nowożytnej. Przeszkodę stano

wi różność wyznań zwłaszcza tam, gdzie spra

wa wyznaniowa organicznie się łączy z poczu

ciem narodowości, jak to ma miejsce u Polaków

i Rosyan. Próby zbliżenia tych wyznań, przed

siębrane zwłaszcza przez duchowieństwo katoli

ckie i unickie, a także i przez niektórych pisa

rz y świeckich (Zdziechowski, dawniej Czadajew

i Sołowjew, obecnie też Mereżkowskij), napoty

kają na silny opór ze strony cerkwi prawo

sławnej, i autorowi się nie zdaje, by można by

ło na tej drodze dojść do wyników pozytyw

nych.

,,Dopóki dla Polaków (w Niemczech i

w Rosyi) kościół katolicki będzie miał z na cze

nie ostatniej ucieczki *dla języka i narodowości,

dopóty utrzyma swój wpływ wielki i znaczenie

polityczne. Co się Rosyan i Rosyi tyczy, do

tychczas ogromną większość narodu tak dalece

przenika duch prawosławia, że oddzielenie ko

ścioła od państwa odsuwa się tu w daleką, nie

dojrzaną przyszłość".

Wobec tego zdawałoby

się, że jedynym logicznym wnioskiem byłby ten

by w czasie obecnym pracować nad zbliżeniem

do siebie tych plemion słowiańskich, którym

względy wyznaniowe i kulturalne do tego nie

przeszkadzają; autor jednak tej konsekwencyi

wyraźnie nie wysuwa.

Artykuł drugi, napisany przez Ant. Bohacza,

mówi o siedliskach i statystyce naro

*) Slomnstvo, obraz }elio wirulosti apreitoinno

sti. Napaali: Dr Jaroslav Bidlo, Dr Ant. Bohacz, Dr

Vrat. Czerny, Dr VacL Dvorsky, Dr B. Franta, Dr J.

Cuth, J . Hejret, Ant. Jirak, Dr K. Kadlec, Dr H. Ma

cha!, Dr Zd. Nejedly, Dr B. Prusik, F. J . Ramboussek,

Dr J. Scheiner, Fr. Taborsky, V. Praze 1912, in 8°,

str. 777 z m apą Słowiańszczyzny.

dów słowiańskich. Granice siedlisk nie są

tu oznaczone ściśle ; zwłaszcza o polskich mówi

autor, że w szczegółach mało są znane; dla gra

nicy czesko-polskiej wyznacza linię, idącą od

Sułowa do Bogumina, Baworowa i Prudnika,

choć szczegółowo oznaczył ją Dr K. Nitsch w Nrze

27 Świata Słowiańskiego ; przytem autor w spo

sób dość nieokreślony mówi, że ua pograniczu

język i narodowość nie pokrywają się wzajem

nie. Rów’nież w sposób nieokreślony oznaczone

są wyspy narodowościowe niemieckie na zie

m iach polskich, a i białe plamki rozsiane na

żółtem tle polskiem na dodanej do książki ma

pie Dra Niederlegu sprawiają wrażenie, że je

tam rozmieszczono zupełnie przypadkowo. Wresz

cie rzecz charakterystyczna: ani w artykule

p. Bohacza, ani na mapie nie znajdujemy naj

mniejszego śladu Polaków na Spiżu i w ogól

ności poza Tatrami: są tam tylko Słowacy.

Obliczenia statystyczne Dr Bohacz opiera na

spisach z r. 1897 w Rosyi, 1900 w Austro-Wę

grzech i gdzieindziej, z wyjątkiem Bułgaryi, gdzie

ostatni spis odbył się w r. 1905. Cyfry według

skombinowania tych spisów są następujące: Wiel

korosyan przeszło 55 % milionów, Małorusinów

w Rosyi przeszło 22 milion.,

w Austryi blisko

3,400.000, w krajach korony węgierskiej blisko

pół miliona, Białorusinów przeszło 5,800.000, P o

laków w Austryi 4,252.483 (w tem jednak

621.036 żydów galicyjskich); w Niemczech obli

czono 3,328.751 osób, mówiących w domu tylko

po polsku (także po kaszubBku) i 182.184 mó

wiących po polsku i po niemiecku; w Króle

stwie Polskiem okazało się Polaków 6,755.503,

w Rosyi europejskiej 1,109.934, na Syberyi Btyl

ko" 29.177, w Ameryce l% miliona. W edług

tej statystyki ogólna liczba Polaków zaledwieby

przekraczała 17 milionów; według Dra Nieder

lego wynosi ona 17% miliona; według polskich

statystyków, przeszło 20 miliouów. W Króle

stwie Polskiem Rosyan w roku 1897 obliczono

na 267.600; w ostatnich czasach przybyła tam

znaczna liczba żydów rosyjskich, którzy głównie

osiedlili się w Warszawie. Sumaryczne liczby in

nych Słowian są następujące: Czechów blisko

6 milionów, prócz zamieszkałych w Ameryce;

Łużyczan blisko 117 tysięcy; Słowieńców naj

wyżej l% miliona; Serbo-Chorwatów przeszło

8 % miliona; Bułgarów około 5 milionów. Ra

zem wszystkich Słowian około 136’/2 miliona.

Ciekawą i pouczającą jest obszerna praca prof.

Dra Karola Kadleca o Organizacji państwo

we} i stanowisku prawno-państwowem naro

dów słowiańskich (str. 156—343). Autor rozpo

czyna teu przegląd od Rosyi, wywodząc genezę

teraźniejszych instytucyj państwowych tamtej

szych z dawnego absolutyzmu zupełnego, który

był wytworem raczej azyatyckim, niż europej

skim. a następnie i z dawnej biurokracyi, która

w wieku XVIII przedstawiała się jako żywioł

urzędniczy, najgorszy w całej Europie, ponie

waż egzysteneyę swą opierała nie na uposaże

niu dostarczanem przez państwo, ale na syste

mie pobierania ODłat od ludności za sprawowa

nie obowiązków urzędniczych. Stąd właśnie roz

winęło się z czasem łapownictwo i obdzieranie

ludu przez urzędników, choć ci już byli zaopa

trzeni przez państwo. Z łapownictwem walczyli

panujący, zaczynając od Piotra Wielkiego, który

ciągle tworzył nowe nadzorcze urzędy, ale przez

to nie osiągnął prawie żadnego skutku.

Absolutyzm monarchów od czasu Katarzyny II

zaczął powoli ustępować niektórych praw orga

nizacyom samorządnym. Najprzód taką organ;za

cyę otrzymała szlachta w w. XVIII, nieco wcze

śniej zaczęto kłaść podwaliny pod instytucyę sa

morządu miejskiego, na tę ostatnią jednak za

wsze aż do czasów dzisiejszych bardzo silny

wpływ wywiera ograniczająca ją kontrola władz po

litycznych. Pokrótce tylko autor dotyka kwestyi

uwłaszczenia włościan i samorządu włościańskie

go, pomijając zakres jego kompetencyi i stopień

zależności od władz administracyjnych i policyj

nych. Szerzej trochę pisze o instytucyach ziem

skich, d ając w najogólniejszych zarysach pojęcie

o ich orgauizacyi.

Wielce żałować wypada, że do tych przeglą

dów nie dodano wskazówek bibliograficznych,

choćby ograniczony do dzieł najważniejszych,

gdzieby można było znaleść wiadomości o inte

resujących czytelnika kwestyach. Literatura hi

storyczna i polityczna rosyjska jest bardzo ob

szerną, a zarazem na zachodzie Słowiańszczyzny

mało znana; tem więc cenniejsze byłyby wska

zówki bibliograficzne.

W dalszym ciągu autor przechodzi do cieka

wego bardzo historycznego przeglądu losów wal

ki o konstytucyę w państwie rosyjskiem. Prądy

konstytucyjne zrodziły się w pierwszych latach

wieku XIX w łonie stowarzyszeń tajnych, jak

,,Związek zbawienia", ,,Związek dobra powszech

nego", ,,Związek północny" itp. Według progra

mu koustytucyi Pestela, w państwie rosyjskiem

panować miał język rosyjski, a Królestwo Pol

skie miało otrzymać samodzielność. Dalsze tajne

organizacyę także liberalnie zapatrywały się na

sprawę polską. Po r, 1860 związek ,,Zemlja i

wolja" oraz ,,Młoda Rosya", tajne towarzystwa

rewolucyjne, sympatyzowały z powstaniem pol

skiem i stawiały w programach samodzielność

Polski i Litwy. Z czasem jednakże szybko zmie

niały się poglądy rewolucyonistów rosyjskich ua

praw a nierosyjskich narodowości, będących pod

berłem Rosyi. Wydawany przez Piotra Tkaczewa

w Genewie «Nabat" (Dzwon na trwogę" 1875

1881), już głosił potrzebę zniszczenia tych na

rodowości, prócz jednych tylko Polaków, którym

pismo pozwalało i nadal pozostać sobą. Liberal

ny ,,Związek wyswobodzenia°,

zorganizowany

w r. 1904, gotów jest już do ustępstw na rzecz

autonomii tam tylko, gdzie konieczua zajdzie te

go potrzeba, natomiast organizacje socyalistycz

no-rewolncyje przyjęły do programu system fe

deracyjny urządzenia państwa.

Nadszedł czas reform. Utworzono pierwszą

Dumę (r. 1905), jako instytucyę tj’lko doradczą

z prawem interpelacyi ministrów, ale nie jako

ciało prawodawcze, co dowodziło, że chciano

wprowadzić konstytucj’ę tylko pozorną. W r.

1906 zreorganizowano Radę państwa, poczem

wypadki następowały sżybko po sobie, przyno

sząc coraz większe ograniczenie praw narodu na

rzecz centralnej administracyi. Pierwsza Duma

w trzy miesiące po jej zwołaniu była rozwiąza

na za jej stanowisko w sprawie agrarnej; druga

w r. 1907 nie trwała dłużej od pierwszej; trze

cią powołano na zasadzie nowej organizacyi wy

borczej, przyczem Polakom zamiast 36 dano tyl

ko 14 mandatów z Królestwa. «Niełatwo —

kończy autor — przewidzieć, jak w przyszłości

się ułożą stosunki państwowe w Rosyi. Biuro*

kracya zawsze tam pozostaje potęgą i używany

mi przez się administracyjnymi środkami niszczy

wszelkie pierwiastki konstytucyjne. Nawet te

drobne zaczątki konstytucyjne , udzielone Rosyi,

s ą ciągle narażone na zamachy wszechmocnej

biurokracyi, która uie może się wyrzec porząd

ków dotychczasowych, Niemałą też przeszkodę

dla urządzeń konstytucyjnych stanowi zbyt wiel

ka rozległość państwa i, co za tem idzie, zbyt

rozbieżne dążenia oddzielnych jego części skła

dowych. Obywatele tej olbrzymiej m onarchii nie

mają jednakowych wszędzie potrzeb i pragnień,

przeto też i nie dążą do jednego wspólnego celu.

Nigdzie indziej, jak właśnie w Rosyi, decentra

lizacj’a rządu i prawodawstwa nie jest bardziej

potrzebna. Dlatego też zupełnie dla nas zrozu

miałemi są dążenia autonom istów, a zwłaszcza

Polaków, którzy starają zachować swą indywi

dualność narodową w każdym kierunku, a więc

i w politycznym".

Dalsze rozdziały od str. 178 do 279 obejm ują

historyę narodowości słowiańskich, które od koń

ca wieku XVIII nie posiadały własnej organi

zacyi państwowej, i dzieje walk, toczonych przez

nie w imię swych praw narodowych. Przegląd

ten rozpoczyna się od Rusinów w Rosyi, gdzie

według wyrażenia prof. Hruszewskiego, język

małoruski miał być utrzymany jedynie tylko

w roli organu pół etnograficznego, zdolnego za

ledwie do zaspokajania potrzeb prostego ludu i

uie miał uzyskać praw języka kultury. Skutkiem

ograniczających ustaw ceuzuraluych, wzbraniają

cych zupełnie drukow ania książek małoruskich

z wyjątkiem jedynie oryginalnych dokumentów

i zabytków literatury, piśmiennictwo m ałoruskie

zupełnie tam zamarło a ruch narodowy skoncen

trował się w Galicyi. Tu w r. 1848 ,,Główna ra

da rusińska" orzekła, że Małorusini stanowią

osobny na ród różny od rosyjskiego i polskiego i

żądała podziału Galicyi n a dwie prowincye a uto

nomiczne: polską i rusińską. Hasłu temu, które

do dnia dzisiejszego głoszą Ukraińcy, sprzeciwili

się Moskalofile czyli Starorusini uie uważający

się za przynależnych do oddzielnego narodu,

jak tłumaczy prof. Kadlec, po części pod wpły

wem słowiauofila Pogodina i wyprawy wojsk ro

syjskich do Węgier w r. 1849. Historya walk,

toczonych przez Rusinów galicyjskich w celu

rozszerzenia praw narodowych głównie w za

kresie zdobycia większej liczby m andatów do

Sejmu i parlamentu, oraz założenia uniwersytetu

ruskiego, wypełnia drugą część tego rozdziału.

Treściwym, ale bardzo wymownym jest roz

dział poświęcony Polakom. Przedewszystkiem au

tor daje obraz dziejów Księstwa Warszawskiego

i Królestwa, zupełnie trafuie wykazując, że kon

stytucya Królestwa przy jednoczesuem panowa

niu zupełnego absolutyzmu w cesarstwie rosyj

skiem ostać się w żaden sposób nie mogła. Or

ganizacyę Księstwa i Królestwa przedstawiono tu

w zarysach dostatecznych do zoryentowania się

w wypadkach ówczesnych, które wywołały po

wstanie r. 1830 i upadek konstytucyi. Z treści

wego przeglądu Dra Kadleca widać, że zarówuo

po r. 1830, jak i po pow’staniu r. 1863, dopiero

wtedy rozpoczęły się wszelkiego rodzaju repre

sye narodowościowe, kiedy kraj był zupełnie u

spokojony i w’yczerpany z ludzi i środków ma

teryalnych. To też dwa te okresy, przedzielone

wybuchem r. 1863, stanowią dwa nieustanne pa

sma ,,stanów wyjątkowych", zamachów na pra

wa języka polskiego w urzędach, sądach i szko

łach, ua praw a ludności polskiej łączenia się

choćby tylko w towarzystwa naukowe. Polityce

Polaków w trz ech Dumach rosyjskich poświęcono

tu kilka stronic, wydrukowano tekst programu

autonom ii Królestwa Polskiego, przedstawiono

w głównych zarysach programy i politykę głów

nych stronnictw narodowych, a zwłaszcza reali

stów i narodowych demokratów, zaznaczono sto

pniowe ograniczanie stawianych przez przedsta

wicielstwo polskie w Dumie żądań, w których

miejsce programu autonomii zastąpiło oświadcze

nie, że Polacy ,,przyjmą każdą dobrą reformę".

W tem widzi a utor dowód, że Polacy wstąpili

na grunt praktyczny, że posiadają zdrowy zmysł

polityczny, gdyż tylko na tej drodze słuszna

sprawa polska może zyskać.

Dzieje pomyślniejszej walki o byt i prawa na

rodowe Polaków pod berłem austryackiem, od

dzielają poprzedni sm utny obraz od następnego,

może jeszcze smutniejszego eksterminacyjnej an

typolskiej polityki pruskiej, to podstępnej i kłam

liwej, to znowu otwarcie brutalnej. Autor wszę

dzie, zarówuo w rozdziałach poprzednich, jako

też i w następnych, gdzie mówi o Czechach,

Słowakach, Chorwatach, Serbach i Słowieńcach,

utrzymuje się zawsze w tonie objektywnym,

chłodnym, prawie kronikarskim, ale notuje

skrzętnie to wszystko, co potrzeba do zrozu

mienia polityki tych narodowości. Fakty prze

mawiają same przez się, wypadki wiążą się w

szereg przyczyn i skutków, składając się na o

braz zarówno przejmujący, jak i pouczający.

W ten sam sposób treściwy a przejrzysty Dr

Kadlec, wykłada o ustroju politycznym nieza

leżnych króle stw : Serbii, Czarnogóry i Buł

garyi.

Naturalnie w tak treściwych przeglądach nie

m ożna było zamknąć szczegółowych wiadomości

o kompetencyach i zakresach działania poszcze

gólnych organów państwowj’ch i społecznych,

oraz o wzajemnym ich względem siebie stosun

ku, ale i to, co znajdujemy w pracy prof. Ka

dleca, wystarcza w zupełności do wyrobienia so

bie zasadniczego poglądu na dzisiejszy ustrój

prawno-państwowy i społeczny tego skompliko

wanego konglomeratu narodowości słowiańskich,

które po największej części żyją w warunkach

nienorm alnych już przez to samo, że całości,

jednolite, etnograficznie, dzielą się politycznie

na cząstki, pozostające w warunkach bardzo róż

nych, nawet w obrębie jednego państwa.

DrJ.Ł.

Proces Banku parcelacyjnego.

(Telefonem).

Lwów 11 kwietnia.

Przed trybunałem przysięgłych rozpoczął się

dziś proces przeciwko Janowi Deskurowi i Zy

gmuntowi Poznańskiemu, b . dyrektorom Banku

parcelacyjnego we Lwowie, oskarżonym o zbro

dnię oszustwa z §§ 197 i 199 lit f., 200 i 203

u. k. i występek zawinionego popadnięcia w kon

kur’s, w § 486.

Do rozpra wy powołanych będzie 53 świadków,

między innymi Dr Alfred Zgórski, Dr Józef Mi

lewski, Dr Jakób Fruchtmann, Jan Kanty Stecz

kowski, Dr Tadeusz Sołowij, Dr Jan Adamski,

Narcyz Ulmer, W itold T raczewski, Dr Stanisław

Grabski, Dr Jan Gwalbert Pawlikowski, Dr Jan

Rozwadowski, Dr Szymon Bernadzikowski, Ka

zimierz Jampolski, Stanisław Bak Akt oskarże

nia wnosi przytem odczytanie szeregu dokumen

tów, zeznań świadków, sporządzonych przez

znawców sądowych bilansów, protokołów wal

nych zgromadzeń banku itd. Akt oskarżenia o

bejmuje 120 stron pisma.

Trybunałowi przewodniczy radca Lewicki,

oskarża zast. prokuratora Franke, bronią: Desku

ra adw. Grek, Poznańskiego adw. Rabner.

Proces w sprawie Banku parcelacyjnego roz

począł się przedpołudniem wśród widocznego

braku zainteresowania. Na początku przybyło do

audytoryum zaledwie 6 osób.

Jako znawców powołano Bobelaka, zastępcę

naczelnika oddziału banku hipotecznego, Gory

ckiego urz. galic. Tow. kred. ziemsk., Palędzkie*

go, b. dyr. spółek parcelacyjnych w Poznaniu.

Stronę prywatnie interesowaną zastępują Dr Pie

radzki i Dr Szurley.

Skład ławy przysięgłych następujący: Ihniow*

ski, masarz, P. Lang, dyr. banku melioracyjne

go, Ludwig kupiec, Markowicz aptekarz, Mayer

kupiec, Małochleb m ajste r studniarski, Nachlik

właśc. kopaini nafty, Ogrodziński inspektor za

kładu ubezp. robotników od wypadków, Sot

schek cukiernik, Tabaczyński inż., Treter właśc.

fabryki c zekolady, Millewert, właśc. dóbr.

Przystąpiono do aktu odczytania oskarżenia,

który brzmi w streszczeniu:

Prokuratorya państwa zarzuca obwinionym

Drowi Janowi Deskurowi i Zygm untowi Poznań

skiemu, b. dyrektorom Banku parcelacyjnego, że

działali we wzajemnem szalbierczem porozumie*

Kartki oJanie Krzysztofie.

efr-----

III.

Do nazwiska i dzieł Romain Rolland’a należy

się przebijać prze z m ur milczenia, jaki między

nim, a publicznością wzniosła krytyka fran

cuska.

Nie odbiło się to tragicznie ani na jego twór

czości, ani na jego powodzeniu. Wady, jakie ma

jego pióro i jego myśl, pozostałyby takie same

i w salwach chwały, a na brak poczytności u

skarżać się nie może. W epoce, kiedy księgarze

francuscy wahają się wydać dwutomową po

wieść, z obawy, że jest za długą, Rolland, jak

za dobrych cierpliwych czasów wypuszcza dzie

wiąty tom Jana Krzysztofa i «odgraża się",

jak mówią złośliwcy, że dokończenie nastąpi w

dziesiątym. Każdy tom drukuje się w kilkunastu

tysiącach egzemplarzy.

Nie potrzeba dodawać, iż Jan Krzysztof nie

jest przy tem wszystkiem literaturą w typie

Sherloka Holmes’a. W ówczas żywiołowy rozkup

książki nie byłby zjawiskiem dziwnem. Napróż*

no w tej powieści szukać podniecającej, bądź

sensacyjnej intrygi, jaskrawych sytuacyj, nie

spodzianek, wogóle wszelakich wędek, na które

się łowi rozciekawienie czjdelnika. Ofiarowując

swój cykl jednemu ze znakomitych literatów pa

ryskich, Rolland napisał na okładce: «proszę

tego nie czytać, bo nudne".

Może to był rodzaj

wyrafinowanej, skromnej ironii, przeciwstawie

nie swoich poglądów na formę powieści z po

glądami pisarza starszej generacyi — ale jeśliby

nawet lak było, to dedykacya utrafiła w naj

słabszą stronę Jana Krzysztofa. Istotnie w dziele

tem są całe rozdziały i całe części tomów prze

wlekłe, niezrównoważone i nie jednomieruie doj

rzałe; zwłaszcza zaś tam, gdzie powieść prze

staje być powieścią, a staje się traktatem.

Nie spuszczamy z oka i imponującej cyfry

nakładu. Dowodzi ona, że utwór jest rozchwy

tywany. I istotnie, o ile w krytyce, w prasie,

w przeglądach o Rollandzie głucho, o tyle w ko

łach ustnej propagandy, zwłaszcza wśród mło

dzieży, jest on jednym z najbardziej dyskuto

wanych autorów, a nietrudno przewidzieć, że rychło

spotkamy się z nazwą ,,rollandyzmu", jako wy

znaniem wiary ideowej. W każdym razie kate

goryczne stanow isko dzisiejszych jego przyjaciół

i nie mniej radykalne nieprzejednanie jego prze

ciwników dają a prio ri wyobrażenie o Rollan

dzie, jako o indywidualności niezwykłej, zdecy

dowanej, t. j. takiej, która równie energicznie

przyciąga ku sobie jednych, jak i odpycha in

nych, koło której grupują się jasno obozy pro

i contra.

W takiej oto bojowej atmosferze rozchodzą

się kolejne tomy Jana-Krzysztofa. W takiej atmos

ferze czytane są i komentowane we Francyi jego

monografie naukowe, a prawie poematy o Toł

stoju, Michale - Aniele, Reethovenie, Hugonie

Wolfie; w podobnym, choć nie tak może jeszcze

zaostrzonym nastroju grane były, a ściślej mó

wiąc padały w teatrach jego sztuki: Aert, Mo

ritnri czyli Les loups, Iriomphe de la Raison,

Danton i Le 14 Juillet, z którymi łączył dłu

goletnią walkę o stworzenie teatru dla ludu,

walkę, wypowiedzianą w kilkunastu namiętnych

artykułach l)—

Spróbujmy zrekognoskować najprzód racye

świata krytycznego, tego właśnie, który wystawił

m ur milczenia między Rollandem a czytelnikami.

!) Po za tem bibliografia Romana Ro!landa obej

m uje następujące ważniejsze utw ory: Les origines

du thedtre lyriąue modernę: histoire de l’Ope

ra en Europę avavt Lulli et Scarlatti (1895),

dramat: Saint Louis (1896), dram at: Le temps

riendra.

Przed kilku tygodniami zwróciłem się po zda

nie do jednego z bardzo inteligentnych ludzi,

który stoi u źródeł opinij literackich w Paryżu.

Odpowiedź brzmiała:

—

Rolland jest z ducha Niemcem.

Określenie powyższe rozciąga się na kilka

cech twórczości Rollanda. Dotyczy przedewszyst

kiem powieści: Jan Krzysztof, dlatego, że, bo

haterem jest Niemiec, podany w świetle nie ta

kiem, jakiego od roku 1871 wymaga patryotyzm

literacki Francyi. Powieścią czystej krwi fran

cuską o Niemcach był Profesor Moloch Prevo

st’a, gdzie świat z poza Renu podniecał francu

skie poczucie wyższości nad Germaninem. Ja n

Krzysztof uie szczędzi wad i śmiesznostek nie

mieckich, ale i nie bez rzewności wyprowadza

szereg figur poetycznych, nadomiar takich wła

śnie, których nie może wysnuć ze siebie duch

i obyczajowość francuska. Jest w powieści łzą

wzruszenia kreślony starzec idealista, Schulz,

profesor historyi muzyki w jednym z małych u

niwersytetów niemieckich, umysł, przebywający

w kręgu poetów, myślicieli, muzyków, pieśniarzy

i biorący w serce miód ich idealizmu; człowiek,

w którym nie postoi żadne inne uczucie, oprócz

miłości dla bliźnich, dla świata, dusza naoścież

otwarta dobru i pięknu, w kwietj’źmie słodkich

wzruszeń i w czynie delikatnego altruizmu prze

żywająca siedemdziesiąt kilka lat żywota.

Jak na złość dla uczucia francuskiego, Rolland

uie obdarza go najmniejszą śmiesznością, na j

m niejszą kreseczką łacińskiego sceptycyzmu, nie

konfrontuje go ani razu z twardą rzeczywisto

ścią, która bywa najcięższą, jak wiadomo, próbą

dla usposobień podobnych do profesora Schulza.

Czystym liryzmem, jak piosenka, kreślona jest o

nim epizodj’czna opowieść, tak, że z chwilą śmier

ci starca pozostaje o nim na dalsze tomy wspo

mnienie jakiejś anielskości, coś właśnie jakby

nasuniętego z ’wrażenia Pustelnika Boecklina,

tego obrazka, gdzie to w licho skleconej z dziu

rawych deseczek celi, starzec zakonnik wygry

wa na skrzypcach jakąś melodyę, cały w niej

zatopiony, a niebiańska musi to być melodya,

bo oto dwaj malcy-aniołkowie zfrunęli na zie

mię i przez szczeliny celi wsłuchują się w star

czą muzykę. Rzewność tonu, jakim Rolland prze

syca rozdział swojego czwartego tomu, poświę

cony Schulzowi, je st właśnie złotem Boecklinow*

skich Aniołów, rozpromienia nad Niemcem-idea

iistą nieziemską niemal jasność. Jego właśnie nie

chce krytyka francuska.

Na Schulzu nie kończy się jednak galerya rze

wnych dusz germańskich. Przesuwa ich się wie

le przez pierwsze cztery tomy: matka Jana-Krzy

sztofa, jego dziadek, oślepła dziewczyna wiejska

Modesta, każde z nich ie swoim akcentem ma

rzyeielstw a niemieckiego, dość optymistycznie

ściągniętego z wyżyn Schillera i Novalisa na pa

dół życia realnego. Wśród nich wszystkich czy

nem prawdziwej poezyi, są przedewszystkiem

dwie figury: wuja Gottfrieda i Sabiny, młodej

kobiety ze sfery drobno mieszczańskiej, piewszej

męskiej miłości Jana-Krzysztofa.

Gdyby powiedzmy Jean-Paul Richter lub No

valis urodził się kobietą i nie otrzym ał żadnego

wykształcenia — byłby Sabiną Froehlich z trze

ciego tomu Jana-Krzysztofa. Wyobraźmy sobie

ich twórczą marzycielskość, uwięzioną w zastoju

umysłowości, a otrzym amy ię właśnie poetyczną

bierność, którą Rolland kreśli w Sabinie. Młoda

wdowa założyła sklepik i jedyuem odtąd jej

pragnieniem jest, by żaden klient nie niepokoił

jej. Gdy jej się nie chce po towar sięgnąć do

górnej półki, odprawia kupującego do konkuren

c yjnego sklepiku:

—

Tam pan dostanie na pewno.

Ulubione jej godziny nadchodzą, gdy już, bez

wyrzutu kupieckiego sumienia, można zamknąć

sklep i usiąść na ulicy, — patrzeć bezwładnie

na dachy, na niebo, słuchać plusku wodj’ w Re

nie — i tak trwać passywnie, dopóki można.

Czy marzy podówczas ? Bezwątpienia marzy,

tylko o tem nie wie, nie chw’yta w kształt swo

ich rojeń, czuje jedynie, że stan ów półsenny

jest przyrodzonym stanem jej istoty. Sabina jest

poetą, tylko poezya jej ma jakiś fundament na

pół-biologiczny. Jej artystyczna twórczość zamy

ka się nie w myślach i nie w koncepcyach, lecz

w uczuciach, w poruszeniach serca. Taką jest

pierwsza kobieta, którą pokochał dwudziestoletni

Jan-Krzysztof. P rz edtem rozm arzał się chłopięco

w obecności mniej lub więcej sprytnych dziew*

czątek, później miał krótsze lub dłuższe stosun

ki: Sabina jest jego jedyną na długie lata mi

łością, taką, jaka miłość być powinna. Nie za

waham się powiedzieć, że w zakres arcydzieła

wchodzą też te właśnie rozdziały, w których się

rozgrywa ta piękna zobopólua miłość, zaczęta

sielanką pierwszych nieokreślonych drgnień, prze

prowadzona przez gammę budzących się namięt

ności, tęsknot, a zakończona śmiercią Sabiny,

pochowana w jej trumnie, na którą padły białe

jedynie kwiaty wspomnień.

Rolland jest autorem portretu duchowego Toł

stoja. Entuzyazm, jaki przejawił w opisie «hero

icznego myśliciela" Rosyi nie poz osta ł bodaj bez

wpływu na pewne postacie i sytuacye w Janie—

Krsysztofie. Może nie pomjTimy się, gdy w dzie

jach duchowej miłości bohatera i Sabiny doj

rzymy refleks kategoryj tołstojowskich. Nie mniej

może przez autora Anny Kareniny spłynęła na

Sabinę poświata słowiańskości ra czej, niż ger

manizmu. U Tołstoja to bowiem, u Czechowa, a

i w lirycznych nowelach Gorkiego natrafić moż

na tak często na ludzi, podobnych do Sabiny

w melancholii biernej. Nie potrzebuję dodawać,

że w literaturz’e polskiej, zwłaszcza w gawędach,

w humoreskach znajdzie się garść istot pokrew

nych, może tem od Sabiny odmiennych, że po

kraszcnych lekką satyrą. Nie wyczerpują się na

tem analogie słowiańskie. Miłość Krzysztofa i

Sabiny przypomina ude rzająco ton powieściowy

Czecha Juliusza Zeyer’a. Jeśli Janowi M aryi

Ployhar odjąć ów koturn, tak charakterystyczny

dla Zeyera, to otrzymamy ten właśnie dźwięk

’Ddigitalizacja: mbc.malopolska.pl

» j t U i i i mwyjątkiem dni pe siedzieli i Swiftjn.ii uroczystych dwa rasy dziennie, a mianowleie

a godzinie 6 rana i a godzinie 3 popołudniu.

Hunter wieczorny 10 hal., ranny 4 h a l.}

PRENUMERATA WYNOSI:

wf,.L

In* ca/p rokina kwartał Inal miesiąt

W Krakewle w miejscn

fi 30 koron

| 7kor.50 b. !a kor. 50 hal.

odnoszeniem dodomn

I 36 koron

9kor.—

3kor.—

Pocztą w państwie Austryackiem

I 36 koron

| 9kor. —

3kor!_

Zdwukrotną wysyłką pocztową

I 42koron jj10kor.50 h. 3kor.50haL

Pocztą w państwie Niemieckiem

I 42koron II10kor.50n. 3kor.50hal

Uo wszystkich państw, należących do związku pocztowego ! 48 koron

II12 kor. -

4kor. -

Wpaństwie rosyjskiera (abonament przez urzędy pocztowe) I 16rb. 20k. | 4 rb. 05k. fi1 rb. 45kop.

podług urzędowego wyn:azu pism zagranicznych, mających debit w państwie rosyjskiem

abonament Czasu przyjmują urzędy pocztowe: w Petersburgu, Warszawie, Kijowie, Wilnie,

oskwia i Odesie. Z innych miast i wsi można prenumerować Czas, posyłając pocztą należytoM

do urzędu pocztowego najbliższego z powyżej wymienionych większych miast

Prenumeratę i ogłoszenia przyjmują: w W arszaw ie biuro ogłoszeń Ungra, L. i E. Metz! i Sya,

Międzynarodowe Kiuro ogłoszeń — w Kijow ie księgarnia L. Idzikowskiego — w W ilnie biuio

dzienników K. Taubera.

rmwiifuuijfŁm ;jpim _*en *izmoL*.

^wtm,

1 of 4 • Strona 1

Mirador viewer

Czas.

Description

Structure

Similar

Error 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Mirador viewer

Description

Structure

Similar

Error 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Завантажити файл

Завантажити файл

Видалення коментаря

Розширений пошук

Повідомити про помилку