Mirador viewer

Czas.

Annotations

Showing 650 annotations

Adding notes only for logged in users

Filtering

N er 281.

Kraków, Środa 7 Grudnia 1892.

Bocznik XLV.

Prenumeratę przyjmują:

Administracya Czasu w Krakow ie i urzędy pocztowe, niejacow ą prenum eratę księgarnia

S. A. Krzyżanowskiego, handel Smidowicza w Sukiennicach, biuro dzienników Herza plac Maryacki

1. 9, handel Bajera ulica Grodzka, główna trafika róg Rynku i ulicy św. Jana, handel Kretschmera

w Rynku głównym. —

O gło sz en ia (inseraty) przyjmuje się za opi;-tą od miejsca wiersza drobnym

drukiem (petitem) za pierwszy raz 10 ct., za każdy następny po 5 ct. —

N)adesłane (na 3 stronie)

od miejsca wiersza drukiem drobnym po 30 cnt. za każdy raz.

—

Ogłoszenia i prenumeratę

przyjmują: w e L w o w ie biuro dzienników nl. Karola Ludwika 1. 9, centralne biuro ogłoszeń ul. K o

pernika 1. 11; w P a ry ż u wyłącznie p. Adam Rue dn Four 52, (prenumeratę p. W. Raczkowski

Courbevoi pod Paryżem rue du Chemin de fer 44); wr W ied n iu pp. Haasenstein Sc Vogler (także

w Hamburgu, Frankfurcie n. M,. Berlinie, Lipsku, Bazylei i W rocławiu) , A. Oppelik, R, Mosse (także

w Berlinie, Hamburgu, Monachium i Norymberdze), H. Schalek, M. Dukes. J. Danneberg, H. Friedi,

(tylko prenumeratę pp. H. Goldsekmidt Sc Comp.); w Frankfurcie n. M. G. L. Daube Sc Comp.;

w W ’a r s z a w ie przyjmują ogłoszenia pp. Reicbman i Frendler, biuro ogłoszeń przy ul. Senatorskiej.

HrakÓW 6grudnia,

Z powodu znanej mowy ks. Schwarzen

berga w Izbie poselskiej, komentowano roz

maicie w ostatnich czasach w dziennikach sta

nowisko czeskiej szlachty historycznej wobec

ugody z Węgrami. Dokładne w tej mierze

wyjaśnienie daje następujący list naszego

wiedeńskiego korespondenta:

Wiedeń 5 grudnia.

(?) Z mowy ks. Karola Schwarzenberga, a ra

czej z wrażenia — rzeczywistego czy udanego, ja

kie wywołała w kołach lewicy i w Węgrzech —

należałoby przypuścić, i e stanowisko czeskiej szla

chty historycznej względem ugody austryacko

węgierskiej jest wątpliwe, a przynajmniej niejasne.

Ktokolwiek jednak zajmował się bliżej sprawami

publicznemi oddawna i zastanawiał się nad niemi

przedmiotowo, wie doskonale, że taka niejasność

nie zachodzi wcale. Czeska szlachta historyczna

zawsze uznawała historyczne prawo Węgier.

Początek nowej epoki w dziejach monarchii

austryackiej tworzy abdykacya cesarza Ferdy

nanda w Ołomuńcu w grudniu 1848 r. i wstąpie

nie na tron cesarza Franciszka Józefa. J a k wiemy

teraz dokładnie, mianowicie z rewelacyj ś. p. ba

rona Hnebnera, który odgrywał ważną rolę w o

wych wypadkach ołomunieekicb, jnż wtedy za

znaczał się stanowczy antagonizm pomiędzy kon

serwatywnym federalistą ks. Windischgraetzem,

a prądami centralistycznemu. Ks. Windischgraetz,

stanowczy przeciwnik rewolacyi, sądził jednak,

że trzeba szanować historyczne prawa Węgier i

porozumieć się z tamtejszemi żywiołami zacbo

wawczemi, to jest z arystokra yą węgierską. Kg.

Schwarzenberg, z zawodu żołnierz i dyplomata,

nie zastanawiał się gruntowniej nad kwest)ami

polityki wewnętrznej, ale niestety, ulegał podszep

tom centrałisty Bacha. I tak wbrew radom księ

cia Windiscbgraetza i ostrzeżeniom Haebnera, uło

żono ów manifest o zmianie tronu, który ani sło

wem nie wspominał o historycznych prawach Wę

gier; konserwatywni magnaci węgierscy br. Sze

csen, dzisiejszy wielki marszałek dwora, i baron

Josika, z oburzeniem opuścili Ołomuniec, a Kos

snthowi nastręczyła się pożądana sposobność do

rozwinięcia namiętnej agitac)i. W każdym razie

wtedy wierniej wyobrażał zasady konserwatywnej

szlachty czeskiej Książę Windischgraetz, niż ga

binet, ulegający wpływom postronnym, zwłaszcza

centralistycznym.

Kiedy po wojnie włoskiej 31 maja 1860 rokn

zebrała się w Wiednia tak zwana ,,Rada państwa

wzmocniona," główny mówca czeskiej szlachty

historycznej hr. Henryk Ckm-Martinic, w zgodzie

z reprez. Węgier: Szecsenem, Jerzym Audrassym,

Apponyim, Śzoegyenim i t. d,, występował jako

obrońca autonomii Węgier przeciwko centralisty

cznym wywodom Hema, Lichtenfelsa i biskupa

Strossmayera! Owocem tych rozpraw był sławny

dyplom z 20 października 1860 r., który uroczy

ście uznawał prawa ,,historyczno-politycznych in

dywidualności."

W rozprawach Rady państwa schmerliugowskiej,

czeska szlachta historyczna nie brała ndziału. Ale

pierwszym krokiem nowego gabinetu, na którego

czele stanął należący do tej frakcyi hr. Ryszard

Belcredi (w łipcu 1865 r.), było przygotowanie —

ugody z Węgrami.

Dopiero odtąd poniekąd rozeszły się drogi kon

serwatystów węgierskich a czeskich. Ostatni twier

dzili, że ugoda z Węgrami powinna przyjść do

skutku drogą układów z sejmami krajowetni, ewen

tualn’e z tak zwaną ,,nadzwyczajną" Radą pań

siwa. Węgrzy wprawdzie nie pałali żadną miło

ścią dla Rady państwa (zwyczajnej), ale gdy ją

zwołał po upadku Bełcrediego hr. Beust, zgodzili

się na ugodę z tą zwyczajną Radą państwa. Ze zaś

konserwatyści czescy nie obesłali tej Rady państwa,

przeto ngcda węgierska przyszła do skntkn bez

ich udziału, i tylko dlatego zdawało się, że są jej

przeciwnikami. Użyli oni jednak pierwszej stoso

wnej sposobności, aby w uroczysty sposób wypo

wiedzieć swą zgodę na ugodę węgierską. Stało

się to w tak zwanych ,,artykułach fundamental

nych," uchwalonych przez Sejm czeski w paździer

niku 1871 roku. W uchwalonym wtedy adresie

Sejmu czeskiego do Cesarza Króla czytamy:

,,Wierni naszym przekonaniom o nienaruszalno

ści zatwierdzonych przysięgą praw i w winnem

uszanowaniu dla czynów naszego Monarchy, nie

możemy inaczej, jak usnąć i uważać jako niety

kalne to, co w Węgrzech wskutek umowy legal

nego Sejmu z W. Ces. Mośńą i wskutek przy

sięgi koronacyjnej stało się prawem. Dlatego Cze

chy w artykułach fundamentalnych przystąpią do

zawartej bez ich odziała (rzeczywiście bez ndziału

szlachty historycznej i Czechów, bo Sejm czeski

obesłał Radę państwa zwyczajną) ugody z Wę

grami."

Stósownie do tego oświadczenia, Sejm czeski

w artykułach fundamentalnych uchwala: ,,uznać

jako prawną i przyjąć ngodę, zawartą z Węgrami,

która została zatwierdzona przysięgą koronacyjną

J. Ces. Mości jako apostolskiego króla Węgier i

stała się prawem wskutek inartykułowama do

nstaw Sejmn węgierskiego z r. 1866-1867."

Ponieważ ,,artykuły fundamentalne" powstały

głównie pod mspiracyą czeskiej szla.chty history

cznej i jej najwybitniejsi rep ezentanci zatwier

dzili je swym głosem w Sejmie czeskim, stano

wisko ich względem ugody z Węgrami nie po

winno być wątpliwem. Rzeczywiście, odtąd niczem

nie zdradziła ona wrogich zamysłów przeńwko u

godzie z Węgrami. Wstąpiwszy do Izby poselskiej

w roku 1879, zaraz w pierwszych rozprawach

uad adresem w październiku tegoż roku hr. Hen

ryk Clam-Martinic uroczyście oświadczył, że jako

uczciwy człowiek ,,sumiennie dochowa przysięgi,"

jaką złożył przy wejściu do Izby. Odtąd upłynęło

lat 13, a żaden z reprezentantów czeskiej szlachty

historycznej ani w Izbie poselskiej, aui w dele

gacyi nie podawał w wątpliwość legalności i nie

tykalności ugody austryacko-węgierskiej.

Co zaś mianowicie dotyczy ks. Karola Schwar

zenberga młodszego, wstąpił on po raz pierwszy

do Sejmu czeskiego w r. 1889. W rozprawach

nad adresem 7 listopada tegoż roku wygłosił swą

pierwszą mowę, w której oświadczył: ,,Muszę

wskazać na to, że faktycznie stoimy na gruncie

konstytucyi, i chcąc wogóle rozwinąć czynność

legalną, możemy nżywać tylko tych środków, któ

rych nam dostarcza konstytucya. Trudno zaprze

czyć, że trwa ona przeszło 20 lat, że się wżyła

w przekonania szerokich warstw ludnośei; nie

możemy przeoczyć, że czas wytwarza prawo i że

konstytucya stała się więc prawem. Nie wolno

też zapominać, że na mocy tej konstytucyi szero

kie warstwy ludności, liczne czynniki polityczne,

a nawet całe kraje nabyły nowych praw; gdyby

śmy ją teraz chcieli zmienić z gruntu, nie wiem,

jakby tego można dokonać sposobem legalnym?"

Oświadczenia te stanowią wystarczający dowód,

że ks. Schwarzenberg nznaje legalność ustroju

monarchii, który się wywiązał z. ugody r. 1867 i

nie żywi żadnych wrogich zamysłów względem

praw Węgier. W mowie swej z 23 listopada, jak

to sprostował wśród rozpraw nad funduszem dys

pozycyjnym, rozważał tylko ewentualności, któreby

zaszły, gdyby w Węgrzech zwyciężyło stronnictwo

niepodległości, dążące do unii osobistej, czyli do

zerwania ugody z r. 1867. Oczywiście wtedy za

szłaby całkiem nowa sytuacya. Dyskutować o niej

w parlamencie anstryackim jest na teraz rzeczą

zbyteczną, a nawet niewłaściwą, ponieważ dotąd

w Sejmie węgierskim bardzo znaczną większość

posiada stronnictwo, obstające przy ugodzie;

stronnictwo niepodległości w ostatnich czasach

w Sejmie nie uczyniło postępów, a demonstracyj

ulicznych nie można kłaść na karb Sejmu we gier

skiego. Man soli den Teufel nicht an die Wand

malen — jak mówią Niemcy. To też odnośne o

świadczenia p. Jaworskiego, hr. Hohenwarta i de

kiaracya rządowa — po wrażeniu, jakie wywołała

mGwa ks. Schwarzenberga — były w interesie ca

łej monarchii całkiem właściwe. Jednakże zawsze

warto zaznaczyć, że ta mowa nie może dać ab

solutnie podstawy do tego, aby ks, Karola Schwar

zenberga, a tem mniej całą szlachtę historyczną

posądzać, jak to czynili niektórzy mówcy Sejmu

węgierskiego i wiedeńskiej Izby poselskiej, o wro

gie zamysły przeciwko ugodzie austryacko-wę

gierskiej.

Przegląd polityczny.

Widocznej zmiany w sytuacyi wewnętrznej do

tąd nie widać. Nawet minister Kuenburg zasiadał

jeszcze wczoraj na ławie ministrów. Dymisya j ’

go będzie jednak niewątpliwie przyjęta, a jak

krążą pogłoski, hr. Kuenburg opuściwszy gabinet,

złcży także mandat poselski, lub przynajmnej

wjżmie dłuższy urlop w parlamencie. O nom na

cyi innego ministra lewicy, o i’e sądzić możua,

na razie niema mowy. Pogłosce o zamiarze po

wołania do ministerstwa hr. Wurmbrauda, jedy

nego posła z lewicy, który nie był obecny przy

głosowania nad fandnszem dyspozycyjnym, dziś

stanowczo zaprzeczają. Lewica ze swej strony za

chowu,e na zewnątrz stanowisko wyraźnej opo

zyeyi, a dowodem tego był także wczorajszy

wniosek Plenera w Izbie, aby nad odpowiedzią

hr. Taaffego na intcrpelacyę w sprawie rozwią

zania libereckiej Rady miejskiej otwarto dziś

dyskusyę. Wniosek ten przeszedł. Lewicy i tym

razem przynieśli pomoc przy głosowaniu Młodo

czesi; niewątpliwie podczas dzisiejszej dysku iyi

w Izbie okaże się , że sprzymierzeńcy z piątku i

poniedziałku są najzawziętszymi wrogami. Ogól

nie sądzą, iż dyskusya dzisiejsza będzie bardzo

gwałtowną.

Co będzie po utarczce parlamentarnej — nie

wiadomo. Jedni pizypuszczają, że hr. Taaffe, mi

mo nieprzyjaznego wystąpienia lewicy, nie chce

z nią zrywać i dołoży stara ń, aby jej umożliwić

zajęcie naoowrót dotychczasowego stanowiska. We

dług innych informacyj br. Taaffe zamierza sta

nowczo zerwać z lewicą, która teraz w parlamen

cie jest w gruncie rze?zy zupełnie izolowaną. Po

wiadają, iż dzień 2 grndnia, który przypadł na

piątek, będzie »ezeraym piątkiem" dla lewicy.

Gabinet został pobity, ale w rzeczy wist ści jedy

ną pobitą stroną jest lewica, która w jednej chwili

straciła tę poważną pozycyę, jaką sobie zdobyła

od ostatnich ogóluych wyborów do Rady państwa.

Teraz zarówno gabinet, jak Koło polskie i klub

Hohenwarta stracili ochotę do wszelkiej transak

eyi z lewicą. Ktoś, kto zna dobrze hr. Taaffego,

miał powiedzieć: ,,Taaffe nie zapomni tego Plene

rowi." Dzień 2 grndnia — pisze korespondent Po

litik — wykopał przepaść miedzy prezesem gabi

netu a przywódcą opozycyi. Także jeden z dzien

ników wiedeńskich twierdzi, iż na lewicę nie mo

że hr. Taaffe na razie liczyć i dodaje zarazem, że

uwaga kół decydujących zwrócona jest ku Młodo

czechom. W związku z tem mają stać pogłoski o

mającej nastąpić rychło nom nacyi czeskiego mini

stra rodaka, którego zadaniem byłoby wprowa

dzić Młodoczechów do nowej większości parlamen

tarnej Jako poważnych kandydatów na tę posadę

wymieniają prócz posła br. Pa!ffy’ego i członka

Izby panów hr. Franciszka Bnąnoy, także prof

Randę.

Francuska Rzeczpospolita nie może znaleść lu

dzi, którzjby chcieli objąć ster jej rządów. P. Car

not jnż trzeciemu deputowanemu powierza misyę

utworzenia gabinetu, a zdaje się, że usiłowań a

tego trzeciego będą równie bezskuteczne, jak jego

poprzedników. Cała trudność polega na tem, że

politycy rozważniejsi dobrze rozumieją, że obecny

parlament nie wjtworzy w sobie stałej większości,

któraby potrafiła się utrzymać przez dłuższy prze

ciąg czasu; z drngiej strony zawziętość republi

kańska nie pozwala na formowanie gabinetu przy

pomocy tak zwanej konstytucyjnej prawicy, czyli

tych monarchistów, którzy uznali republikańską

formę rządu. P. Carnot usiłuje, zgjduie z swemi

sympatyami, utworzyć rząd bardzo umiarkowany,

i w tjm celu pragnął nakłonić Kazimierza Pćrier,

jednego z najwybitniejszych członków lewego

certrnm, do objęcia przewodnictwa w przy s.ł) m

gabinecie; ale Perier, syn ministra Ludwika

Filipa, konserwatysta z przekonania, nie może li

czyć na poparcie grupy radykalnej, która ciągle

jes cze odgrywa najważniejszą rolę pomiędzy re

pnblikauami; dl. tego zrzekł s ę natychmiast po

wierzonej mn misji i doradził ponowne powołanie

poprzedniego gabinetu pod zmienioną firmą. Ta

kombina(ya utrzyma się prawdopodobnie z p. De—

Te)le, lub innym ministrem gabiuetn Loubeta na

czele.

—

Tymczasem ankieta panamska postępuje

powoli, ale nieustannie, a koło oskarżonych roz

szerza się coraz bardziej. Pomiędzy przekupiony

mi lub raczej zjednanymi, figurują wybitni poli

tycy i redaitcrowie najpoważniejszych dzienni

ków. Czeki znalezione n bankiera Thierrće obwi

niają dawnych i obecnych deputowanych, a naj

ważniejsze dokumenta, bo księgi handlowe towa

rzystwa panamskiego, są zupełnie nieznane komi

syi, gdyż likwidator urzędowy odmówił wyjaśnień.

Przekupieni nie troszczą się bynajmniej o wynik

śledztwa; wina ich nie pidpada pod przepisy ko

deksu karnego, a moralne potępienie zapewne

mało ich obchodzi.

Rada państwa.

Na wczorajszem posiedzeniu Izby odpowiedział

hr. Taaffe na interpelacyę Plenera w sprawie roz

w ązania libereckiej Rady miejskiej. T riść odpo

wiedzi znaDą jest z wczorajszej obszernej depe

szy, z której także wiadomo, iż na wniosek Ple

nera uchwalono odbyć dziś dyskusyę nad odpo

wiedzią prezesa ministrów. Za wnioskiem Plenera

głosowali tym razem: lewica, partya narodowa,

antysemici i młodoczesi.

Następnie toczyła się dalsza dyskusya szczegó

łowa nad budżetem. Przy rozdziale ,,wspólne wy

datki" wniósł dep. Spindler rezolucyę, wzywa

jącą rząd, aby zażądał od wspólnego rządu do

datkowo wyjaśnień, dlaczego dostarczenie prowi

antów dla pewnej części marynarki powierzono

firmie Eisler et Comp. w Wiedniu. Rezolucyę

przyjęto.

Przy rozdziale ,,ministerynm spraw wewnętrz

nych (zarząd centralny)" zabrał głos dep. Gess

mann i omawiał obszernie sprawy instytucyi u

bezpieczcń. Mówca twierdzi, iż pod tym wzglę

dem władze nie rozumieją potrzeb wielkich mas

spoleczeństw?. Nadzór nad prywatnemi zakładami

ubezpieczeń jest niedostateczny. Rażące w tej m:e

rze stosunki podniósł już przed pięciu laty w Izbie

panów ambasador hr. Reveitera. Co się tyczy u

bezpieczeń od klęsk elementarnych, oświadcza się

mówca za upaństwowieniem, względnie za ukra

jowieniem, na podstawie przymusu, monopolu i

wzajemności. Sprawę ubezpieczenia na życie po

winno państwo wziąć w swoje ręce i mogłoby

się w ten sposób wielce przyczynić do rozwiąza

nia kwestyi socyalnej. Mówca omawia w końcu

bistoryę towarzystwa nFenix, którego administra

c ja nie jest należycie kontrolowaną, a którego

postępowanie z ubezpieczonymi wymagałoby ró

wnież energicznego nadzorn.

Dep. Gross omawia stosunek między Czecha

mi a N erocami w Morawii. Niemcy co do żądań

narodowych są za skromni. Niemieckie miasta

w krajach sudeckich ulegają żywiołowi czeskiemu.

Czeska ludność dawniej w centrach przemysło

wych dobrowolnie się germanizowsła, gd)ż war

tość niemieckiej cywiłizacyi lepiej uznawała, ani

żeli wielu jej przywódców. Dziś każdy terminator

czeski jest ważn) m czynnikiem przyszłego państwa

czeskiego Czeskie szkoły, które bywają wszędzie

zakładane, są zdobyczą hr. Taaffego, a zdobyczy

tej przyszłe stnlecia nie zrozumieją. Mówca oma

wia następnie znane zajścia w Igławie, dodając,

iż od rządn nie żądamy ochrony niemieckości, bo

tę ochronimy sami, ale żądamy bezpieczeństwa

osobistego.

Dep. Sokol oskarża się na sposób wykonywa

nia prawa o stowarzyszeniach i zgromadzeniach.

NOWY GMACH TEATRALNY.

Obawy recenzenta.

Jeden z moich przyjaciół, świeżo do Krakowa

przybyły, nie może się nadziwić zajęcia, jakie

wśród naszej publiczności budzą sprawy teatralne.

Bierze on to za stałą właściwość miasta i przypo

mina tu sobie Warszawę, która dla gi§bszych, a

bardzo prostych przyczyn interesuje si§ nieustan

nie swą sceną. U nas w istocie, gdzie się obró

cić, wszędzie teraz mowa o kandydatach do no

wej dyrekcyi i wszędzie słyszy się wyrażoną na

dzieję, że miasto powierzy teatr człowiekowi, dba

łemu nietylko o stan materyalny instytucyi. Bo

Kraków daje swym mieszkańcom niewiele rozry

wek (niemasz n. p. zbytku poważnej muzyki) i

dlatego ma obowiązek dać im dobry teatr. A do

dajmy, że rządkiem jest takie miasto, jak nasze,

m iasto, gdzieby s:ę publiczność teatralna rekruto

wała wyłącznie ze sfer inteligentnych, z lodzi,

pragnących dcaaukać aię poza widowiskiem rze

czywistego scenicznego dzieła, zdolnych ocenić

literacką jego wartość, przeniknąć jego społeczną

doniosłość. Że widujemy tyle błahych fars na so

botnich przedstawieniach, to bynajmniej mego twier

dzenia nie zbija, bo naprzód u nas dobrze jest

czasem się uśmiać wieczorem choćby i z lada

fraszki, powtóre farsy grać jest najłatwiej i naj

wygodniej dla przeciętnych dyrekcyj. Sądzę je

d nak , że bez żadnych strat materyalnych mógłby

się nasz teatr stać poważną sceną o wykwintnym,

literackim repertuarze, mógłby powracać stale do

znakomitych sztuk polskich z przeszłości i do ob

cych arcydzieł, mógłby nas z drngiej strony za

poznawać z nowymi kierunkami piśmiennictwa;

sądzę nawet, że podwójne to usiłowanie byłoby

wprost połączone z materyalną korzyścią. Ufam,

że kilka sztuk Słowackiego, fragment Konfedera

tów, większość dzieł Fredry, Pan Damazy-Bh

zińskiego mogłyby się okazywać stale na deskach,

chociażby raz do roku. Kilka sztuk Szekspira, Mo

liera, Kalderona nie schodziłoby także z reper

tuaru, a Ibsen, Suderman, Hauptmann, Beąue i

Echegaray pewnoby nie zastawali pustych ławek.

Znalazłoby się oczywiście miejsce i dla francu

skiej komedyi, jakkolwiek schodzi ona jnż z pola,

i dla farsy, skoro doświadczenie wykazuje, że ma

u nas rzeczywistą racyę bytu. Bieżąca produkcya

polskich komedyopisarzy stałaby z urzędu na czele,

a gdy się tak włożymy do spędzania wieczorów

w teatrze, kto z nas nie powróci od czasu do

cz«8u na jakie zręcznie zbudowane, wie!kiem cie

płem owiane widowisko, kto nie pójdzie kkskać

na Kościuszkę Auczyea i słncbać z drżeniem,

jaka to osobliwsza dla uszn naszych muzyka, kiedy

w bębny polskiego wojska biją?

Czyżby taka przyszłość, w której możliwość zu

pełnie wierzę, miała b)ć tylko osobistem złudze

niem ? Niepodobna mi tego przypuścić, znam bo

wiem nadto dobrze publiczność krakowską. Im

teatr będzie lepszy, tem bardziej a u si się jej koło

niechybnie rozszerzyć. I potrzeba tylko kilku zu

pełnie prawdopodobnych warunków, abyśmy doszli

do tak pożądanego stanu.

Naprzód i przedewszystkiem umiejętnej i litera

cko wykształconej dyrekcyi, trupy starannie do

branej i dość licznej, aby mogła pracować swo

bodnie, bo bez przeciążenia. Potrzeba także, aby

się krytyka nie zajmowała zbyt wyłącznie grą

aktorów a główny nacisk położyła na dobór i ró

żnorodność repertuaru, stając się przytem pośredni

czką między autorami a publicznością: istnieją pi

sarze bardzo dawni albo bardzo nowi, którym się

czasem przyda słówko komentarza. Nie taję wcale,

że w mojem przekonaniu cały teatr istnieje dla

repertuaru, nie zaś repertuar ala teatru. Bo jedno

z dwojga: albo scena jest czczą zabawką i jednym

z licznych środków zabijania czasu, a wtedy niech

żyje, jak może, licząc na swobodę, ale nie na po

parcie ze strony miasta i kraju; albo jest ramą

dla tych obrazów różnego pędzla i charakteru,

których szereg stanowi dramatyczną literaturę

świata, naturalnym grantem, gdzie piśmiennictwo

może wyrastać i bujać. A zdaje mi się, że gmach

nowy nie na to postawił nKraków narodowej

sztuce," aby ktoś miał sposobność robienia ma

jątku, albo plątania i rozplątywania zakulisowych

intryg, ani nawet popisywania się efektami gry

jako aktor wirtuoz, ale jedynie i wyłącznie na to,

abyśmy mogli przekonać się naocznie o piękności,

o humorze lub powadze ciekawych dzieł i arcy

dzieł, dawnych, swoich, obcych, nowych, a jeżeli

się zdarzy, że przyjdzie do nas wielki duch skrzy

dlaty, Poezya, aby miała drzwi, do których zastuka,

a będzie jej otworzono.

Tak jest, ten nowy gmach, pierwszy, jaki po

stawiono w Krakowie z tym celem, ażeby w so

bie mieścił teatr, on to budzi to powszechne za

jęcie się sceną. Podczas gdy rósł i na tle nieba

zaczynała się rysować ta nowa dla Krakowian

sylweta, stawali przed rusztowaniem przechodnie,

odgadując przyszły kształt i charakter budowli.

Byli między nimi ci, od których najwięcej zależy,

przyszli widzowie, i obiecywali sobie długie, miłe

wieczory, bo publiczność, jak w prologu do Fausta

czeka i nradaby podziwiać". Bywali i aktorzy, a

niema s:ę czemu dziwić, jeżeli ciesz) li się per

spektywą gmachu, gdzie nie wieje, gdzie się nie

marznie ca wieczorze u księżnej BoniIlon i na re

eepcyach u teatralnych monarchów. W tłumie spo

tykano pisarzy dramatycznych, radosnych, że to

im, ich postaciom stawiają nową siedzibę. I mam

nadzieję, że znalazł się i jaki młody poeta, który

patiząc na gmacb, powtarzał sobie: ,,ta będę Itd i

zmuszał do płaczu i do śmiechu, do trwogi i do

zachwytu" — i odchodząc ujrzał jak na obrazku

tę chwilę, gdy sala wre i podnoszą się krzyki,

przeczuł całe ludzkie morze wzburzone, morze,

stóre rozkołysać i koić musi b)ć najsilniejszą oso

bistą rozkcszą, jaka jest daną jednostce. Wszyscy

stawaliśmy przed tym gmachem, licząc ca długą

prz)szłość, z którą losy tej Bceny miały być wol

niej lub ściślej związane. I ja , ktćry się nieraz

parałem teatralnemi sprawami, prz)szedłem tu nie

ostatni, wyobrażając sobie, że powiócę stałe na

krzesło dziennikarskiego sprawozdawcy i w miarę

sił, w zakresie mego zawodu przyczynię się moi«

do życia i rozwoju szlachetnej sztoki, która w tycb

marach zamieszka. Gmacb rósł, ściany zac?ęły się

bielić, szczegóły przybywać — i recenzenta opa

nowała trwoga.

Nie mogę się oczywiście wdawać w ścisłą oce

n§ architektury nowego teatru i oczekuję pod t)m

względem sądu ludzi fachowych. Ale i mnie, z mo

jego stanowiska, nie może być obojętnym gmacb,

w którym spodziewam się choć raz widzieć jeżeli

nie Antygonę, to Odprawę posłów greckich i nie

mal całego Szekspira, Moliera, choćby Fredrę. Nie

nadużywajmy wyrazów ,,świątynia sztuki", ale nie

możemy się na to godzić, aby teatr był budowlą

bez artystycznej wartości, a mają? nwidomiać

w swem wnętrzu same utwory doborowe i piękne,

odstręczał z zewnątrz brakiem powagi i smaku.

Istnieje w murach odrębny genius loci i gdzie się

brzydki duch zagnieździ, tam długo z nim trzeba

wojować. Każdy d)rektor teatru, zawiera,ący ugo

dę z miastem, miałby prawo żądać, aby buduneb

posiadał już te zalety, których od działalności

kierownika sceny będziemy wymagać. Tymczasem

nasz teatr, zewnętrzną swoją postacią wytworniej

szego widza nie przynęci. Stało się jnż, powie mi

kto; tak jest, stało się, niestety, i ani my, ani

wnuki nasze nie ujrzą pewno goduiejezego gma

chu. Ale to nie powód, aby milczeć. Bo będziemy

przecież jeszcze budować w naszem mieście, a wy

nik różnych narad i komisyj, obecny gmach tea

tralny, nie może być dla przyszłej architektury

przykładem. Przynajmniej co do strony zewnę

trznej; ufam i słyszę nawet z wielu stron, że dru

ga będzie nietylko o wiele lepszą, ale wprost bar

arm ijną, wesołą i ładną. Sala widzów ma być

gusfowua i p dobno miasto nie pożałuje wydatków

naitzram e urządzenie maszyneryi i kulis. Nie wi

dzia em oczywiście wnętrza i zajmę się niem może

kiedyś, skoro będzie dia publiczności dostępnem.

Dziś występuję jako prcs!y przechodzień ulicą, bo

zau m się jaki głos fachowy odezwie w sprawie

architektonicznej wartości zewnętrznej budowy,

muszę podnieść, że jest ora złym prognostykiem

dla kierunku i rozwoju sceny. A niema w tem

żadnego przesądu, jeżeli się z przykrością patrzę

ua zły smak i pretensyonalm ść , które już pod

skrzydło swo,e wzięły teatr, jeżeli się lękam, aby

fetom, które zuiweczyło nadzieje, pokładane w ar

chitekturze gmachu, nie zdołało wykrzywić losów

instytucyi. Na usta Krakowian powrara zresztą

oienstanne pytanie: dlaczego, kiedy mając wszel

ką wolność i najkorzystniejsze warunki, można

było przysporzyć miasta rzeczywistą ozdobę, dla

czego zbudowano nam wielkim kosztem gmacb

_tak’?

Skorzystam z praw fejletouisty i zacznę od mo

ich osobistyc-h pocznć. Otóż wydaje mi się, że nie

wszystko można stawiać w Krakowie, w sąsiedz

twie Sukiennic i Jagiellońskiej kaplicy. Nie że

bym cbc’ał miasto nakrywać kloszem i nie uzna

wał praw rozwoju i życia. Kiedy widzę nowy ko

min fabryczny w Krakowie, witam go nietylko

z radością, ale może serdeczniej od jakiego wy

twornego gmachu, pełnego artystycznej wartości.

Bo brzydka ta, zadymiona rnra świadczy o pracy,

wspartej na nance, o najpotężniejszych czynnikach

normalnego rozwoju społeczeństw. Ale kiedy bu

dować teatr, to już piękny i nietylko dostroić

go do ogólnego charakteru miasta, ale zużytko

wać korzystDe warunki fizyczne i atmosferyczne

kraju. Bo w mojem przekonaniu istnieje tu w Kra

kowie odrębny czar oświetlenia i nieba, najsilniej

szy, jaki w Polsce widziałem. Doznaję tego nczn

cia, ile razy przyjeżdżam z Warszawy; a jednak

dziwnie lubię tę rozległą stolicę, gdzie trochę

mgły jest zawsze w powietrzu i przysłania duże

gmachy, stojące na końcu nlic długich. Wśród

ruchu, gwaru i turkotu, doznaję tam jeszcze wra

żenia jakiejś rozkosznej zadumy ua widok pała

ców, drzemiących w lekkiej mgle i jakby po

wietrznych. I z samego centrum miasta, z Kra

kowskiego Przedmieścia, widzę wielką płową Wi

słę, nad którą majaczeją opary; za szarawemi

wierzbami swych ogrodów podnosi Praga, jak

Cybela, głowę ukoronowaną marami. Wszędzie

przestrzeń, zagubienie się szczegółów, wszędzie za

tarcie konturów, osobliwsza poezya mglistości, którą

Warszawiacy umieją ocenić. Tutaj w Krakowie

odmienia s ’ę wszystko: ani oddaleń, ani chwiej*

ności zarysów; trzeba wyjść za miasto, aby syl

wety jego wież omglonemi zobaczyć. Chodząc po

ulicach, od kościoła Marków i św. Krzyża aż do

Bożego Ciała, widzi się w dni pogodne, jak sil

ny, ciepły błękit nieba spuszcza się błogo na

czerwone, ciepłe w tonie dachy i wieżyce. Gma

chy rysnją się wyraźnie, śmiało, pod wieczór na

wet ostro. Jest o zmroku przeźroczysta chwila,

gdzie każdy szczegół architektoniczny wychodzi

z przedziwną jasnością na tle niebios rozświetlo

nych i domaga się giośno, aby całą jego deli

katność nznano. Wszystko, co jest pięknego i pod

niosłego w marach starego miasta, wznosi się i

królnje, a wieże podnoszą śmielej swe korony

w niebiosa kryształowe. Wszystko się staje tylko

sylwetą, proporcyą i linią. A wtedy wydłuża się

niepomiernie gmach teatralny, mimo budynkn

scenicznego, zbyt niski. Gdy dzień powróci, słoń

ce rzuca silne cienie, uwydatniając każdy dro

biazg profilu i od drobnych plam cienia tak pstro,

tak niespokojnie na nofrej budowie, bliskiej po

ważnego kościoła, zwłaszcza na jej fasadzie! Bo

w porównaniu do rozmarzonej w swoich oparach,

romantycznej Warszawy, ma Kraków w oświetle

niu crś klasycznego, stawia zatem wymagania

powagi i stylu. Chwilami przypomina swem słoń

cem północne miasta włoskie. Nie z przypadku

stoją po krakowskich kamienicach attyki o potę

żnych gzymsach i chociaż miasto liczy tyle go

tyckich bndjwli, ogólne wrażenie nie jest średnio

wieczne, ale renesansowe.

I nowy teatr jest w stylu Odrodzenia; żal mi

więc, że zasady pogody i spokoju nie przeprowa

dzono w nim wcale. Taki renesans razi tem bar

dziej wśród murów Krakowa, takie maskarony

na tle niebios pogodnych są tu dziwaczniejsze,

niż gdziekolwiek indziej. Wolno było zresztą obrać

każdy styl do budowy, ale czyż miasto mogło

pozwolić na gmach bez jednolitości, bez przewo

daiej architektonicznej myśli? Niepodobna nie

uznać, że Kraków uczynił dnżo dla przyszłej pol

skiej sceny, że materyalnie zrobił, co mógł, aby

literaturze godną siedzibę zapewnić. Dlaczegóż

dbał tak mało o architektoniczną ram ę, dlaczego

nie zasięgnął porady znawców, których tutaj

mniejszy brak, niż gdziekolwiek? dlaczego naraził

się dobrowolnie na słuszne zarzuty innych miast

polskich, które, nie mogąc budować teatrów, za

zdroszczą mu i oczekują w cichości skutków swo

body, objawów słynnego artystycznego poczucia?

Nie tak postępowało inne miasto, historykom sztu

ki nieco bardziej znane, mogące liczyć na wyższe

o- r * **Mi- KM)JŁ:w

iv*wi

prenumerata wynosi:

W m i e j s c u .....................................................

na cały rok na kwartał | na 1 miesiąc

Poczta w państwie austryackiem .

zJr*

5 zJr*

* z*r*^ ct*

niemieckiem

.........................................

Hzr’

%zr

2złr-50ct

do Włoch, Francyi, Anglii, B elgii Szwajcaryi, Tur

cy. i innych państw, należących do związku pocztowego

32 złr.

8 złr.

3złr

niedtm?T*przekazy^ rńenfi1}n! 4y,ko od 1 rt" »«dałniego dnia w miesiącu.

Listy z pie—

Oo* Administracyi Czasu w Krai,! » Prenu!".e7atę J ogłoszenia (inseraty) uprasza się nadsyłać franco

pocztowej -listów mWr ?

Ludy reklamacyjne meopieczętowane nie podlegają opłacie

pocztowej. l,istów mejrankowanych me przyjmuje się. -

RękopismSw nadsyłanych nief zwraca się.

Oddzielne Nra C W ^rne^pl°s^i!rcly, w^rakowie%wT()n.!tedziele 4 *!"; świąteczne.

1 of 4 • Strona 1

Mirador viewer

Czas.

Description

Structure

Similar

Error 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Mirador viewer

Description

Structure

Similar

Error 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Download file

Download file

Deleting a comment

Advanced search

Suggest correction