Mirador viewer

Czas.

Annotations

Showing 680 annotations

Adding notes only for logged in users

Filtering

N" 290

Kraków, Poniedziałek 20 Grudnia 1909,

Rocznik

(Wydanie wieczorne)

JEwrot.

Wielkie wydarzenia ocenie sie dają tylko

z odpowiedniej czasowej persp ektywy, łatwo

przeto, m ówiąc o uchwale sobotniej, popaść

w przesadę. —

P ierwsze relacye, rzecz natnral

na, są odbiciem bezpośredniego wrażenia, od

biciem tego, czego się posłowie po tej uchale

jedni spodziewają, drudzy obawiają, jaki boro

skop stawiają i parlamentowi i państwu. W każ

dym razie jednak zupełnie niespornym jest fakt,

że i jedni i drudzy zgoła niezwykle do tej uchwały

pr.y wiązują znaczenie, źe uważają ją za wstęp do

now ego rozdziału w wewnętrznej historyi pań

stwa, że w ięc istotnie snują z niej dla historyi

państwa horoskopy.

Zaczęło się od niespodzianki: unia słowiańska,

’w chwli, kiedy caly parlament przekonany był o bli

skości kompromisu, cisnęła na stół prezydyalny 37

naglących wniosków. W ślad za tem poszło prze

konanie, te lada godzina sesya będzie zamknię

tą. Nastąpiła jednak druga niespodzianka: w szy

stkie stronnictwa po za Unią uchwaliły podjąć

z ob3trukcyą rozpaczliwą w s l k ę , uznając posie

dzenie pariamentn za nieustające.

Dwa dni i dwie noce trwała jnż walka, kiedy

na gle z szeregów obstrukcyi pojawił się wniosek

przeciw obstrukcyi. W pierwszej chwili wniosek

p. Kreka w y dał się jakoby tylko żartom obstrak

cyjuym, bo i treść jego widocznie n:e bardzo

była obmyślaną; o jakimś poważnym zwrocie

w sytuacyi nikt nie myślał. Z chwilą jednak,

kiedy do wniosku przyłączył się ,Dr Kramarz,

nadając mu zarazem treść i -formę poważnego

projektu ustawowego, kiedy Unia oświadczyła go

towość cofnięcia wszystkich poprzednich wnio

sków , a ze stronnictwami rozpoczęły się rokowa

nia — zrozumiano dopiero, że idzie o rzecz po

w ażną, doniosłą i o przyszłości parlamentu de

cydującą.

Naszkicowane fazy akcyi wykazują, że

wb rew pozorom rozwijała się ona jednak zupeł—

Die logicznie. Punktem wyjścia do obstrukcyi b y

ła w Austryi od początku walka o większość.

Tem różni, się właśnie obstrukcya austryacka od

polskiego liberum rcło: w Austryi walka idzie

o w olność zbiorowości, w PoDce szła o wolność

jednostki. Przez lat kilkanaście z rzędu niepo

dzielnie rządziła w Izbie t. zw. żelazna obręcz;

b yla silna większość obok zorganizowanej mniej

szości, był w ięc normalny parlament, który nor

malnie funkcyonował. Na ten okres przypada

lw ia część ustaw odaw czej pracy, sanacya linan

sów państwowych, wzmocnienie powagi parlamen

tu, bez uszczerbku powagi i sprężystości ad

ministracyi.

Z chwilą upadku hr. Taaffego i zawiązania się

nieszczęsnej panręci niczem nie związanej koali

cyi, rozpoczęła się walka o większość, prowadzo

na przy pomocy obstrukcyi. Obstrukcya czeska

za koalicyi była pierwszą taką walką o więk

szość. A żeby udowodnić, że i dalsza obstrukcya

była tylko walką o większość, pozwolę sobie

przypomnieć powszechnie zresztą znany takt,

w jak i sposób powstała obstrukcya przeciw roz

porządzeniom językow ym br. Badeniego. Po ogło

szeniu rozporządzeń, przez 24 godzin krytyka

niem iecka m ile n i a Przewódc,y niem ieccy sądzili,

że teraz zawiąże się większość koalicyjna, której

Niem cy będą rdzeniem i pod tym warunkiem by

liby się na rozporządzenia zgodzili. O tej więk

szości mj ślal także br. Badeni. Nagle za inicyatywą

kilku posłów, w salonie prezydenta zebrali się na

naradę przewódcy polscy, czescy i konserwatyw

ni. Po kilku godzinach w ręku prasy znalazł

się komunikat o zawiązaniu się nowej większo

ści bez Niemeów, a na drugi dzień obstrukcya

była już gotową Niebezpieczeństwo polsk o-nie

mieckiej większości za br. Clary’ego w ywołało

znów obstrnkcyę czeską.

Z biegiem lat liberalni Niemcy, przekonawszy

się, że Polaków dla trwalej autyczeskiej w iększo

ści nie pozyskają, wyrobili sobie ideał mmejszy:

parlament bez większości. W praktyce jednak

ideał musiał chwiać się, to jedna to drnga strona

przeciągała Koło polskie chwilowo kn sobie, oba

* a o większość nie ustawała— i nie ustawała też

obstrukcya. I Czesi i Niemcy marzyli o tem, żeby

utworzyć silną większość a zarazem zmienić regu

lamin tak, by zapewnić tej większości istnienie.

Z tej dążności zupełnie logicznie zrodził się wnio

sek Dra Kramarza. Bystry p ,lityk zrozumiał nie

zwykle korzystną sytnacyę Dr. Kramarz nie na

leży do tych krótkowidzów wśród Czechów, któ

rzy marzą o rządach antyniemieckicb w Austryi.

Zrozumiał też, te największe i najpoważniejsze

niemieckiestronnictwo, cbrześciańsko-społeczne, nie

czuje się dobrze w przymnsowej solidarności z pp.

Pacherem, Wolfem i Iro, a chociażby Hockiem i Ku

randą. Zrozumiał też, że socjaliści, którym ob

strukcya odbiera możność działania w Izbie po

wszechnego głosowania, p ,prą każde usiłowanie

ku stłumieniu obstrukcyi, bo rola w mniejszości

jest im właściwą, nie obawiają się więe bynaj

mniej powstania większości. Na socyalistach też

g!ównie i na stronnictwie chrześciańsko-społecznein

oparł swój plan. W walce o mandaty te dwie gru

py najostrzej się ze sobą star!y; walka pozo

stała nierozstrzygniętą i rozstrzygnie się dopiero

przez ich działalność w Izbie. Obie więc potrze

buja areny parlamentarnej, potrzebują pola do

popisu czy t) w większości czy w mniejszości.

Chwila kiedy obstrukcya najbardziej się rozsza

lała chwila zupełnej już rozpaczy, była właśnie

dia akcyi p. Kramarza najodpowiedniejszą. Socya

liści i cbrześeiańsko społeczni z miejsca propozy

cyę przyjęli, a co do Koła polskiego, które zaw

sze i konsekwentnie popierało każdą akcyę prze

ciw obstrukcji, z góry żadnej wątpliwości być

nie mogło.

W fatalnem położenia znaleźli się wolnomyślni

Niemcy, właściwi, najbardziej jednak wstydliwi,

pionierzy obstrukcyi. Mogli zwalczać nagłość, mo

gli zwalczać poszczególne postanowienia, ale nie

mogli uciec się do jawnej obstrukcyi, żeby nie

utracić urojonego, co prawda tylko, stanowiska,

jako stronnictwo państwowe, cine staatser halłen

de Partej. Mimo więc rozpaczliw’ych nawoływań

sw ego głównego organu, zadowolili się opozycyą

i wniosek p. Kramarza zwyciężył.

Zrozumiałym jest nastrój zwycięskich stron

nictw: wszys y są przekonani, że zmora, któ

1ra trapiła państwo,

ustąpiła, żc parlament

jzostał uratowany i po wielu straconych la

jtaeh zaczyna się wreszcie okres rzeczywistej

i pra"y i regeneracji państwa. Że ta regene*

\ raoya pójdzie sprawiedliwym torem i z poszano

waniem dla praw narodowych, gwarancyę da

je sam skład większości, która skupiła się na wnio

sek p. Kramarza: Polacy, Czesi, Niemcy, Słowień

cy, Chorwaci, Włosi i Rumuni podali sobie w tej

większości ręce. Śmiech tylko budzą biadania

A7, fr. Presse o *pogoębieuiu" narodu niemie

ckiego i zapoczątkowaniu jego *martyrologii" j e

śli się zważy, że wielka większość Niemców

przyłożyła do zbawczego dzieła rękę. ,N iemieckie

m ieszczaństwo11, biada N. fr. Presse, pozbawione

zostało wpływ u w państwie. Któż dla Boga to

mieszczaństwo reprezentnje? Czy kondotier poli

tyczny Wolf z garstką profesorów i urzędników,

czy burmistrz m;asta Wiednia na czele reprezen

tantów rękodzieł, przemysłu i handlu? A mie

szczaństwo niemieckie wszakże w całości prawie

znajduje się w cbrześeiańsko-społecznym obozie.

Przyszłość okazuje się dopiero w konturach.

Zawcześuie byłoby pisać . dziś już o przyszłej

większ, ś( i ; wystarczy skonstatowanie, że dzięki

wczorajszej uchwale większość może utworzyć się

i istnieć. Faktem także jest, że niemożliwą będzie

swawola; faktem jest, te 4/s Izby poselskiej obja

w iły wolę wyrzeczenia się swawoli i chęć powrotu

do normalnych stosunków.

U chwala sobotnia, parlamentu wywołała we

wiedeńskiej prasie całą gamę ucznć i wrażeń. Od

głębokiej rozpaczy, poprzez trzeźwe i spokojne

osądzanie sprawy, aż do tryumfalnego niemal en

tuzyazmu. Wszystko znajdujemy w dziennikach,

które rzekomo mają za cel przez opowiadanie

,,prawdy’1 oświecać ludaość i kierować jej opi

nią, a więc rzekomo powinny być zgodne co do

faktu który, sam w sobie nie powinien chyba

budzić żadnych wątpliwości.

Rozpacz widnieje z łamów N. fr. Presse. Przy

czyna jest oczywistą. Zdradza ją wiedeński orgau

liberalny, g dy twierdzi, że niebawem wróci do

rządów ,szlachta feudalna”. Tu tkwi właściwy

powód rozdzierania szat: szlachta i klerykali -

oto zmora, która dławi patronkę Wahrmunda.

iV. fr. Presse uważa się za obrońcę niemieckiego

mieszczaństwa i widzi już cały jego w pływ w gru

zach. Oczywiście, stronnictwo chrześciańsko-spo

łeczne, liczące w swych szeregach samych Niem

ców i reprezentantów przemysłu, rękodzieła, iate

ligencyi, nie jest dla niej ani niemieckiem ani

mieszczańskiem, wedle poglądów bowiem, które

panują na Fichtegasse, nie może niem być stron

nictwo, mające w swej nazwie przymiotnik ,chrze

śeiańskie. N. fr. Presse przewiduje, - że obecnie

rozpocznie się nnacyonaIizaeya administracyi11.

Od koncepisty do szefa sekcyi, wola, panować

ma pantas. Na horyzoncie widzi więc tylko

chmury, grożące państwa, Niemcom, urzędnikom,

mieszczaństwu, wolności!

Vuterland, oświadczając się za wnioskiem Dra

Kramarza, uważa, i e wniesienie go oznacza li

kwidacyę rewolucyi parlamentarnej. Zmiana re

gulaminu jest, zdaniem tego organu, jedyną dro

gą, którą można było w obecnej sytuacyi obrać.

Wydobywa ona zresztą Unię słowiańską z kry

tycznej sytuacyi, w którą sama popad!a.

Zaznaczając jednak ten sam moment, podnosi

Zeit, że uchwalenie zmiany jest dopiero negaty*

wnem załatwieniem przesilenia. Potrzeba jeszcze

zakończyć je pozytywnie: tj. utworzyć większość.

Tej Zeit nie widzi jeszcze. Mogliby ją utworzyć

tylko wspólnie Niemcy z Słowianami, bez ugody

zaś czesko niemieckiej, Niemcy nie pójdą razem

z Czechami. W tem też widzi Zeit program przy

sz!óści.

Zanotujmy jeszcze zadowolenie Fremdenblatlu,

a obraz wrażeń stanie się pełnym. Jakąkolwiek

potoczą się dalsze wypadki koleją, czy i jaka

powstanie większość lub nie powstanie, sobotnia

uchwala mieć będzie to znaczenie, że parlament

ratował sam siebie, źe pragnął uchronić od upad

ku samą zasadę reprezentacyi ludności, zasadę

udziału jej w rządach.

Król Belgów.

Niczem łatwiej nie było zostać Leopoldowi II,

niż królikiem małego państwa, i na odwrót, ża

den królik małego państwa nie miał tyle sposob

ności, aby ukryć się w gwarze europejskim i żyć

wśród małych stosunków małem życiem. Zmarły

władca umiał jednak w tym skromnym materyale

stworzyć dzieło, które zapisze go na kartach hi

storyi Belgii. Jeżeli Belgia nawet pod rządami

Leopolda II nie stała się potęgą polityczną, to

przyczyna w jej warunkach geograficznych, sta

tystycznych i prawno politycznych Kraik ncutral

ny i wogóle kraik tych rozmiarów, miał przed

sobą jedną nadzieję rozkwitu: teren ekonomicz

ny — i na tym półw iekowe prawie panowanie

Leopolda II wybiło stę cech ą, która przetrwa

długo, a wyraża się w cyfrach takich, jak wzrost

budżetu z 155 na 620 milionów, eksportu z mi

liarda na sześć miliardów, podczas gdy marynar

ka handlowa zwiększyła sw ą pojemność w ton

nach z 31.000 na 153.000.

W świetle tych cyfr, osobistość zmarłego kró

la, jako męża stanu i l’homme d ’a/faires pań

stwowych nabiera właściwych rozmiarów. Odnosi

się to zwłaszcza do zdobyczy kolonialnej w po

staci państwa Kongo, przypominającej wielkie

conąuistadoretwa romańskie u wstępu dziejów no

woźytnycb Przez nabycie Kongo, Belgia, licząca

niecałe 30 000 kilometrów kwadratowych, otrzy

mała kolonię o powierzchni prawie póltrzecia mi

liona kilometrów, a zasługa Leopolda II określa

się notorycznym faktem, iż państwo tej zdobyczy

nie chciało, że król prawie narzucił swym pod

danym to źródło bogactwa i rozkwitu. Leopold II

zrozumiał, jakie korzyści można osiągnąć z od

kryć Stanleya, powołał go do siebie, założył ko

mitet dla zbadania Kongo, przemienił go potem

na międzynarodowe stowarzyszenie i przeprowa

dził uznanie go za ,mocarstwo”. Na konferencyi

berlińskiej powi,,dło się królowi przeprowadzić

teoretyczny podział sfery w pływów w Afryce i

uznanie państwa Kongo; w kilka tygodni później

Leopold II został, zgodnie z konstytncyą belgij

sk ą , władcą nowego terytoryum, które złączyło

się z krajem macierzystym, unią personalną.

Przez ten czas, tak, jak poprzednio, niewielu

Belgów zrozumiało, że państwo Kongo musi stać

się, z pozornie niezawisłego, kolonią belgi]ską.

Widziano tylko, że wkłady są ogromne i sprze

ciwiano się ,,trwonieniu grosza publicznego11, na

co król odpowiadał angażowaniem prawie całego

osobistego majątku. Nakoniec w rokn 1890 *nie

zawisłe państwo Kongo11 znalazło się wobec k o

nieczności pożyczki. Wówczas Leopold II ogłosił

testament, sporządzony w roku 1889 a zapisują

cy Kongo państwu belgijskiemu; na tej podsta

wie Belgia pożyczyła s«vej przyszłej kolonii 25

milionów franków. Za te pieniądze zbudowano

przedewszystkiem kolej, której konieczność była

tak nieodpartą, iż Stanley wyrażał się: *bez dro

gi żelaznej Kongo nie warte dwóch szylin

gów”.

Po otwarciu linii, zaczyna się finansowe żniwo

Produkty, zebrane w głębi kraju, zaczynają iść

drogą wodną kn kolei, zastępującej drogi i n ie

wygodny transport pieszy, jedyn y w kraju, gdzie

mucha tse tse zabija bydło pociągowe i juczne.

Kauczuk i kość słoniowa dostają się na targi eu

ropejskie w nieznanej dotychczas ilości, przez

Antwerpię, która staje się jednem z najwięk

szych centrów obrotu tymi materyałami. Powstają

tam, równie jak w Brukseli, Towarzystwa i spół

ki finansowe, których dywidendy rozpraszają po

woli nieufność burżuazyi belgijskiej do działalno

ści króla Ciemną stroną tego rozwoju pozostanie

sposób wydobywania bogactw naturalnych KoDga,

które dawniej było głównem centrum handlu me

womikami, teraz zaś uzyskuje swe produ-,ty

w drodze *podatków11, nakładanych na ludność,

skazaną na niewolniczą pracę. Z drugiej strony

zawiniły w tem i st ,sunki, gdyż Kongo, nie ma

jąc za sobą metropolii, zdolnej i chcącej sfinan

sować jego interesy, zmuszone do przedwczesne

go ,,płacenia”, bylo skazane niejako na słusznie

potępiane środki i metody eksploatacyi. B elgia

zdecydowała się dopiero teraz na ujęcie spraw

Kongo we własne ręce, za czem mnsi pójść roz

wój naturaluiejszy, ’/godny z hnmanitaruemi w y

maganiami i z cywilizacją.

W wahaniu tem grały rolę i względy polity

czne Belgia obawia’a się , że nabycie Kongo po

ciągnie za sobą jak gdyby naruszenie bierne neu

tralności kraju, mimo, że mocarstwa nie podnosi

ły op,,z} cyi. Iuicyatywa polityczna i finansowa

króla d!ugo nie ir,ogla doczekać się słusznej oce

ny; dopiero w 1908 parlament zgodził się na

poręczenie przez Belgię długów Konga mimo,

że guma ogólna wynosiła zaledwie 77 milionów,

prawie nie prz,ewyższając sumy obrotu handlo

wego między KoDgiem a krajem macierzystym

w r. 1907.

Wielkie to dzieło nie doprowadziło zresztą między

narodem a królem, do stosunków, jakie pod in

nymi warunkami mogłyby się były ułożyć. Śm ia

ły finansista na tronie nie b}ł popularnym, gdyż

z jednej strony lud nie mógł ogarnać jego pla

nów jednym rzutem oka, z drugiej zaś opozycyą

przeciw rządom katolickim, które wiodły Belgię

przez lat 25 do rozkwitu i siły, korzystała z każ

dej sposobności, aby stosunek ten podkopać i w y

paczyć. Między królem, a liberałami i socjalista

mi, toczyła się nieustająca kampania prasowa,

w której przeciwnicy Leopolda II wyzyskiw ali

rarówno mało przykładne życie prywatne i ro

dzinne władcy, jak jego rozlegle prywatne inte

resy finansowe. Wrzawę wywołało n. p. zastrze

żenie pewnej przestrzeni w Kongo dla korony,

przy odstąpieniu całego państwa krajowi macie

rzystemu; gdy król zrzekł się tej prerogatywy

pod naciskiem parlamentu, lecz w zamian otrzy

mał uznanie przez kraj 50 milionów długu i obie

tnicę przyrzeczenia 45 milionów na prace filan

tropijno - społeczne - hałas jeszcze się wzmógł.

Obie te przyczyny kupały przepaść między kró

lem a ludem, druga może niemniej od pierwszej,

mimo że rozwój ekonomiczny kraju dawał się

odczuć wszystkim warstwom przez rosnące b o

gactwo, przez kwitnący przemysł i handel. W p o

litycznym zakresie Leopold II, trz,mając się roli

konstytucyjnego władcy, starał się o wyraz swych

dążeń w kształtowania ministerstw, lecz rządz.ił,

nie rozkazywał, idąc za inicyatywą polityczną

partyj, powołanych do władzy przez wybory.

Gdy w r. 1893 przyszł, zastąpić dawną ordyna

cyę wyborczą głosowaniem powszechnem i g dy

dalej przyszło skorygować ją proporcyonalnością,

Leopold II nie przeciwstawiał prądowi swej w o

li, która w jednym tylko przypadku objawiła się

stanowczo i zw yciężyła: w kwestyi wojskowej.

Wiedząc, żc prawo rnusi mieć za sobą siłę i tro

szcząc się o zachowanie, w danym razie, neu

tralności kraju, król domagał się wzmocnienia si

ły zbrojnej przez powszechną służbę i po wielu

starciach wolę tę przeprowadził, jak świadczą

niedawne uchwały parlamentu. Była to ostatnia

z reform, przeprowadzonych tuż przed zgonem,

a z pewnością nio najmniej ważna, zwłaszcza w o

bec optymistycznych poglądów na neutralność

wśród mas ludu, ukołysanych długim pokojem

europejskim.

Ze swemi wybitnemi zaletami i niemniejszemi

wadami, Leopod II przedstawia w każdym razie

typ władcy współczesnego d ’un roi moderne,

jak się wyraża Temps - a zwłaszcza typ pa

nującego, który według słów Ro sevelta, »pra

gnie robić bistoryę”. Zmarły król nietylko chciał,

ale robił ją w istocie, mając pęd do czynu, chęć

kształtowania życia. Panowanie jeg o mieści w so

bie epokę powstan.ą Belgii współczesnej, którą

tworzył z bogatego materyaln, i- kiego dostarcza

ły mu właściwości ludu. Jeżeli życ/Jiwą przesa

dą trącą opinie francuskie, wyznaczające mu

miejsce o?ok Ri, be ien’go, Piotra Wielkiego, Bis

n,arka i Cavoura, to samo pojawienie się takich

opinij w prasie poważnej i odpowiedzialnej, daje

miarę zanatrywań na rolę i stanowisko Leoppl

da II na kartach historyi Belgii.

Porozbiorowe dzieje Galieyi.

(X. Whdyslaw Chotkowski: Hisłorya polity

czna Kościoła m Galieyi ca rządów M aryi Te

resy, 2 tony. Kraków, 1909. Z zasiłkiem Akademii

Umiejętności, G. Gebethner i Sp.).

Obok prac badawczych o epokach _odleglej

szych, pojawiają się obecnie coraz części_ej powa

żne wydawnictwa naukowe, odnoszące się do po

rozbiorowycb dziejów Polski. Ruch ten podnieciła

w przew-ażnej mierze krakowska Akademia umie

jętności, której pomocy zaw dzięczam y też książkę

w nagłówku wymienioną.

W krótkim przeciągu czasu ukazały się na

półkach księgarskich dw a dzieła źródłowe o Ga

lic}i po pierwszym rozbiorze. Podczas gdy Di

Władysław Tokarz (Galicya w początkach ety

józefińskiej, Kraków 1909) głów nie na podstawie

jednego nrzcdowego raportu zdaje sprawę ze sia

u kraiu i warunków, w jakich znajdowala się

luduość po skończonem pierwszem dziesię

cioleciu nowych rządów, X . Chotkowski obrał so

bie za przedmiot przedstawienie przcwiotu,^ jakie

mu uległy w tymsam ym okresie iat stosunki ko

ścielne w tej części Polski, która w r. 1772 do

stała sic pod panowanie austryackic.

Owoc* to długoletniej a żmudnej pracy_ badaw

czej. Autor zdobył sobie przystęp do wielu zb:o—

Tów dokumentów pierwszorzędnej wagi, a między

nimi i takich, które dotychczas starannie zam

knięte byly dla nauki. Umiał wyzyskać ca !e stosy

i góry źródeł nieznanych, zawartych w archiwach:

w atikaii-kiem , ministerstwa wyz.nań i oświaty

w Wiedniu, konsystorza biskupiego w Krakowie,

innych mniejszych nie licząc. Skrzętnie w yzyskał

także uzupełniające materyaly, usunięte z archi

w ów rządowych, akty-, które po t. zw. wyszkar

towanin, szczęśliwym zbiegiem okoliczności oca

lone, dostały się do nas w Tekach Schneidera.

Prócz tego rozporządza obrzynam zapasem litera

tury drukowanej, w-śród której znajdują się w y

daw-nictwa nader rzadkie i trudno przystępne.

Wyliczenie na wstępie długiego szeregu źró

deł, znaczna objętość dzieła i poważny, niemal

ciężki jego tytuł, nie powinny jednak odstraszyć

czytelnika nawet niefachowego. Książka nietylko

jest nauczającą, ale czyta się łatwo i z coraz

rosnącem zajęciem. Tętni w niej życie, pierwia

stek dramatyczny. Przerzucając te kartki, w któ

rych literalnie *z pyln archiwalnego11 wychylają

się postaci ’historyczne i związki faktów, patrzy

my na Indzi z krwi i kości, rozumiemy ich cha

raktery i ich myśli, odczuwamy motywy ich czy

nów, asystujemy przebiegowi zdarzeń lepiei, niż

gdybyśm y byli ich naocznymi świadkami, bo ja

snym staje się nam przebieg ich logiczny.

Przytem X . Chotkowski należy do historyków

posiadających rzadki dar łączenia ścisłości w y

kładu profesora z przystępnością i zacięciem pió

ra pisarza popularnego. Z całą snmi_eunością

uczonego przygląda się każdej sprawie i postaci

z różnych stron, bada każdą wiadomość kryty

cznie, sprawdza ją i kotrolnje, ale potem umie

rzecz podać bez śladu *pyłn archiwalnego1, bez

cienia nudnego pedantyzmu, umie opowiedzieć

barwnie i żywo, a na ważniejszo szczegóły chę

tnie rzuca jak garść światła, wiązkę własnych

poglądów opartych na bystrej kombinacyi odle

gły ch pozornie związków, na doskonalej znajo

mości przedmiotu, na wytrawności zdania i sądn.

*Bada on lędźw ie11 ludzi, o których mu przycho

dzi mówić, sądzi ich śmiało i szczerze, nie pyta

jąc, czy to swój czy przeciwnik, czy to się po

dobać bedzie tym lub owym. Nie oszczędza ni

kogo dla jakichś ubocznych względów, lecz i nic

potępia bez stwierdzonych dowodów. Do tego do

dać* trzeba w łaściw y autorowi styl pełen energii

i temperamentu.

Słowem wieje z książki dziwny urok indywi

dualizmu.

Czy może ze szkodą objektywności treści? Mój

Boże, czyż ona m ożliwą, c zy może ją posiąść

umysł ludzki, zwłaszcza historyka? Musiałby chy

ba sam być absolutem. Wystarcza, jeśli rozpo

rządza szeroką i uporządkowaną w iedzą , s zc ze

rze szuka prawdy i w dobrej pisze wierze. To

już bardzo jest wiele i nie bywa zbyt częstem

zjawiskiem. Czytając jędrną opowieść X. Chotkow

skiego, czujesz, że mówi on bez ogródek to, co

za prawdę uważa, bo sprawa, której jest szer

mierzom, ani fałszu ani nawet zamilczeń nie po

trzebuje. Sprawa to Kościoła i religii, sprawa d o

bra i dobrą poiostaje choć nawet nieraz złymi

są jej słudzy i przedstawiciele.

*To samo dzielne pióro skreśliło już dawniej

cały szereg dzieł i rozpraw z zakresu historyi

Kościoła w Polsce porozbiorowej. Z nich trzy od

noszą się w szczególności do Galicyi: *Ostat

nie lata B enedyktynów w Tyńcu 11; *Powrót i po

wtórne zniesienie ’jezuitów w Galicyi" ; *Historyk

polityczna dawnych klasztorów panieńskich w Ga

licyi 1773-1848”. Wszystkie trzy zawierają spo

ro * wiadomości pierwszorzędnej w a g i, nowych,

z pierwszej ręki; są jednak zamknięte w ciaśniej

szyck ramach jakiejś sprawy szczegółowej. W pra

cy najnowszej zajęty obszar zakreślono daleko

dłuższym promieniem całokształtu polityki austrva

ekiej wobec Kościoła w prowincyi przed rząd Ma

ryi Teresy oderwanej ( d Polski. C,łkowitym, w y

czerpującym, obraz nic jest jeszcze i teraz, clmć

by tylko* dlatego, że wyłączono zeń działy, będące

przedmiotem prac poprzednich, nie d tknięto n.p.

niemal w cale spraw klasztorów żeńskich. Nato

miast autor znakomicie pogłębił rzecz swoją, się

gając do podstaw i wyjaśniając genezę t. zw. Jó

zefinizmu.

Rozumiemy przez ten wyraz specyalnie austrya*

cki stosunek rządu do kośeioła w drugiej połowie

XVIII w., stosunek, którego skutki przez kilka

pokoleń jak szkodliwe chwasty, czy miazmata za

truwały życie katolickie, o mało że go nie zabiły

i bodaj dopiero nie tak dawno wyplenione zostały.

Objaw to ciekawy, w swoim rodzaju jedyny.

Austrya była zawsze państwem katolickiem. Re

formacya stosunkowo słabe w niej zapuściła ko

rzenie, wielu jej krajów koronnych nie dotknęła

wcale. D ynastya pozostała wierną kościołowi, a

za rządów absolutnych monarchowie nadawali ton

i barwę rządowi. Na pozór, formalnie, religia

rzymsko katolicka nigdy nie przestała być panu

jącą. A przecież w końcu XVIII. w . Kościół

w Austryi znajdował się w stanie oprcsyi, stra

sznej i bezw zględnej, przypominającej prześlado

wania rosyjskie nowszych czasów. Gnębiono w szel

kimi środkami zakonników i kler świecki, ogoła

cano duchowieństwo z majątków i dochodów, z w i

jano klasztory, zamykano kościoły, przecięto wszel

kie stosunki biskupów z Rzymem. Rząd mieszał się

do wszelkich spraw karności, jurysdykcji i nauki

kościelnej, wtrącał się w sprawy sumienia, wciskał

się do konfesjonału, między penitenta a spowie

dnika, uważał się poniekąd za szafarza Sakramen

tów, samowolnie reformował katechizm, wykłady

teologii i cfpcium przepisane dla księży.

Systematyczna, wytrwała praca w tym kierun

ku, nacisk wywierany z góry, zdołały spaczyć

umysły i sumienia przedstawicieli Kościoła, do

tego stopnia, że nietylko proboszczowie i kate

checi, ale sami nawet biskupi, niepomni swych

przysiąg, więcej słuchali Wiednia aniżeli Rzymu,

więcej liczyli się z cesarzem, niż z Papieżem,

więcej oglądali się na wolę gubernatora lab mi

nistra, niżeli na prawo kanoniczne.

Byl to już istotnie *duch zatruty" ; Anstrya

stała nad brzegiem przepaści niewiary lub nowej

jakiejś scbyzm y, nowego kościoła nie tyle naro

dowego, ile raczej państwowego. Smutną tę fazę,

jak sama jej nazwa wskazuje, łączymy powszech

nie z osobą cesarza Józefa ł l Słusznie o tyle, że

za jego panowania znalazł Józefinizm swój naj

dobitniejszy wyraz. Kierunek ten odpowiadał za

patrywaniom i celom monarchy wychowanego

w atmosferze t. zw. wieku oświaty (Aufkldrungs

pieriode) Józef II po śmierci ojca młodo zostaw

szy wspólregentem matki, usilnie działał w tym

duchu, poddawał różne pomysły, otaczał opieką

zwolenników i pomocników tej pracy — a potem

usamo wolniony przez śmierć matki, nie cofał się przed

wyciągnięciem ostatnich konsekwencyj przyjętej

zasady — ale podwaliny pod gmach Józefinizmn

położyło panowanie Maryi Tere.sy, a ona sama —

jak dowodnie wykazuje X. Chotkowski — potęż

nie do tej roboty się przyczyniła.

Postać ta jest istną zagadką psychologiczną.

Łączy w sobie męską dzielność i siłę woli z pew

ną miękkością i czułostkowością kobiecą. Posiada

wiele pięknych nawet szlachetnych stron charak

teru, jako praw’dziwa przedstawicielka deuoti foe

m in ei sexus jest pobożną, praktykującą, przy

przywiązaną córką kościoła i Papieża rzymskie

go, ma się w przekonaniu swojem za wierną i

dobrą katoliczkę. Sumienie jej bywa naw et deli

katne i skrupulatne. Ale tak, jak wyrzuty sumie

nia i szczere łzy, wylane nad rozbiorem Polski,

nie przeszkodziły jej wziąć udział w akcyi roz

biorowej i targować się o część, jaka przy tem

przypadnie Austryi w- udziale — tak też umiała

zapanować nad skrupułami duszy katolickiej, gdy

w grze byly korzyści potęgi i wszechwładzy c e

sarskiej, zdobywane kosztem praw Kościoła i do

bra sprawy religii.

W głębi duszy byla przedewszystkiem cesarzo

w’ą, spadkobierczynią potęźaęj dynastyi, następczy

nię dumnego szeregu rzymsko- niemieckich cesa

rzów, którzy uważali się za najwyższy,-h w ład

ców świata cbrześciańskiego, za opiekunów i

zwierzchników papiestwa. Odżyły w niej tradycyę

Henryka IV i Fryderyka Barbarossy. Choć nie

walczyła jak oni orężem z głow ą kościoła, niemniej

prowadziła dal,ej w alkę miększą ręką kobiecą, ale i

z kobiecym wytrwałym uporem. * B yła zazdrosna

,,C Ł A li" wychudzi z wyjątkiem

medz,eli i 4^ . rac!, u ^ y w y c h dwa razy dziennic, a miar,owieieT

o godzin)o b runo i o godzinie 6 wieczorem.

numer wieczorny 1 0 ha!., rannw 4 hal \ z przesyłką pocztową:

’’

,,su*f wieczorny12łial., ranny6 hal.

l’KlnNUMF.l}ATA WYNOSI :

W Krakowie w mi. toru

! n a chlUrok || na kwartał J na,l miesiąc

;,:

:,, ’a ......................................

30 koron 7 kar-50 8 2^ s°to.

/k *!.O-/.«*liiuin MO (InID11

i *)t*

ini

Pocztą w państwie Ansti-yi)ckicm . .

’ Jro’r" "

7, dunki-oim, wysyłka pucz,..w,,

i} koron ! ;kor*

3 }=or- "

ł ’oe z ’H « ,.,iń.si wio Nicm:cckic,u

....................................................

f, kor°n 7dkor-?? b-|3 kor. 50 ,a.

l)o \.=-/i»iii.-l. nań.iw n.b .) ..,,), i

-’

,..................................

42 koron j, 10 kor. 50 h.: 3 kor. 50 hal.

W i -ińsfi,ii, rn«vd?kń?n ( ii .

z"’’i?zku pocztowego . ,

48 kor.,n : J? kor. -

,!ikor. -

W ,,h.u

r ... ,)f k.i ,n (.ibo,,;.u:ent przez urzędy pocztowo) .

16rb.20k.| -irb. 05k1Irb. 45kop.

,v odlni= nr zeilowego w yk a/n nu r loft*» niom

:» ...

,,,.

:,bon:,-n,.,,t Y.i,,KH pńzyjmuia’urzedw nnUł« °"°’ "’^A ^b debit w państwie rosyjskiem,

Wi!nie Moskwie i nHnllo

pocztowe: w Petersburgu, Warszawie, Kijowie,

nal. żWośe lio ...... . I

11 d) cli U,,;,st i wsi ,no/.na piowmuoiowad Czas, posyłając poc:ztu

t,_

’

-V 11P-raf°wrgo najbl ższego 7. powyżej wj mienione cli w ęksżych mias’t.

,1/.°?l-,1od"?l-?e11’im! rZrellls,!llZidllU,-*- U ^ W a r s z av rio biuro ogłoszeń ling,a, D. i K, Metz! i Syn, A!ii;

,lz, ,u od..« o I,,u,o **losze» -

w K .jewię księgarnia L. Idzikowskiego°

w Wilnie biuro clzienńi.

k ow l(, ’l’ai,bera.

Trea =- u i .*i*j przyjmują ;Aimnniaiiueąa Lizusi, « Krakowie l urzędy po,./,rowe Miejscową pre

n u m era tę ksit_-g. .w A Krzyżanowskiego. I,andle; St. Ka.buskiego. II. Kretschmera. l.i,,ro dz,ień. Ib .pcasa

i Salom oi,ouoi, (U tm tiku. Wt Lwowie ,,Czas" je=t do nalr;cia w biurach dzień. A. Ciszewskiego, S. Sokołowskiego,

K. Boc!u!aba, na stac%ich kolejowych w Tarnowie, Rzeszowie, Jaśle, Howym Sączu na peronie w księgarni kole

jowej, tudzież na innych główniejszych stacyach u pcrtyerów kolejowych.

C en y o g ł o s z e ń : od wiersz;) petitem za pierwszy raz 20 bal., za każdy następny i... K)l,ak: nkład tabe

l:ny. ”/n y, eyit:)iwy, skomplikowany, pierwszy raz 40 l.al., następny po 10 hal Nadesłane i Nekrologia

od miejsca wiersza drukiem petitow_ym GO hale rzy za każdy ra’/. Głosy publiczności po 2 kor.; w.szel

kie prywatne komunikaty po kronice i po dziale ekonomicznym i t. p. po 1 kor. od miejsca wiersza.

O głoszę ia i prenum eratą przyjmują: wo Lwowie biur.a dzienników I,. Plohna, A. Olszewskiego,

St. .Sokołowskiego, k . Burt.stal.:i; w J a r o s ł a w i u Biuro dzienników; w Podgórzu Poturalski; w Prze

m y ślu A. Jns,yńśki księgan,i:,,U. Ueszeles; w R z e s z o w i e M. M’eintraub; w Stanisławowie Jasiel

ski i Sp.: w T arn ow io M. l;oekacli, (l. ]lam: w T arn opolu l(omanicwski; w Paryżu w’yłącznie

ji. W. Bączkowski, II Cite de Tiesisc; w W ied n iu llaasenstein fi Vog!cr, lt. ,Mosse (także wo wszyst

kich lilia.-I,): U. .S,i,al.-k, M, Duke«, K, Braun. J. Dan n”berg, l!, l ’ricdl (tylko prenumeratę 11. Gold

scmuidt fi Comp.); w F rankfu rcie n. M. (!. l,. I)aubo fi Comp., w Pradze czeskiej Fr. Hovorka.

L isty z picmąd/.,m i p r z e k a z y pieniężno na prenumerato i ogłoszenia przyjmuje Admini

stracya Czasu w Krakowie, l(el;i«,nury,, ni,opieczętowane nie podlegają opłacie pocztowej. !Astów nie

o]jluconycli nie przyjmuje się. K !;opisów nadsyłanych pic zwraca się.

rnsta Za każdą zmi-,nę adrcso t!opiącą się 40 ’haf.

fiDREG RCDAKCYI: ul. św. Tomasm Nr 32.

Telefon Nr 50.

1 of 6 • Strona 1

Mirador viewer

Czas.

Description

Structure

Similar

Error 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Mirador viewer

Description

Structure

Similar

Error 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Download file

Download file

Deleting a comment

Advanced search

Suggest correction