Czas.

Mirador - viewer

Czas.

Adnotacje

Wyświetlanie 660 adnotacji

Dodawanie notatek tylko dla użytkowników zalogowanych

Opcje

N- 35

Kraków, Środa 22 Stycznia 1913.

Rocznik LX\I.

, CZAS" wychodzi * wyjątkiem d ni p o niedzieli i Świętach uroczystych dw a razy dziennie, a mianowicie«

o godzinie 8 ren o i o godzinie 3 popołudniu,

Numer wieczorny 10 hal,, ranny 4 hal.} wieczo rny 12hal« r a n n y ! hal

PRENUMERATA WYNOSI:

na cały rek na kwartał na 1 miesiąc

w Krakowie w m i e j s c u ............................................................

koron

7 kor. 50 h.2 kor.50 hal.

z od nos zeniem do d o m u .............................

36 koron 9 kor.—

3kor _

pocztą w państwie A u s t r y a c k i e m ..................................................

koron 9 kor. -

3 kor’—

Z dwukrotną w ysyłką p o c z t o w ą .................................................

koron 10 kor. 50 h.3 kor.’ 50 hal

Pocztą w państwie N i e m i e c k i e m .................................................

koron 10 kor. 50 n.3 kor.50 haL

Do wszystkich p aństw, na leżących do związku pocztowego i 48 koron 12 kor. -

14 kor. -

W państwie rosyjskiem (abonament przez urzędy pocztowe) 16 rb. 20 k. 4 rb. 05 k. 1 rb. 45 kop,

Według urzędowego wykazu pism zagranicznych, mających debit w państwie rosyjskiem

abonament Czasu przyjmują urzędy pocztowe: w Petersburgu, W arszawie, Kijowie, Wilnie,

M oskwie l Od e sie . Z innych miast i wsi można prenumerować Czas, posyłając pocztą należytośd

do u rzędu p oczto w ego najbliższego z powyżej wymienionych większych miast.

Prenumeratę i ogłoszenia przyjmują: w W a r s z a w i e biuro ogłoszeń Ungra, L. i E. Met,z! i Syn

Międzynarodowo Biuro ogłoszeń - w K ijow ie księgarnia L. Idzikow skiego - w W i l n i e biuro

dzienników K. Taubera.

!ł1 IS

Wydaniepopoltidni»we,’

1863 - 1913.

Po w stanie styczniowe, jak Kościuszko i po

wstanie listopadowe, wchodzi w skład tego,

co stanowi naród. !Narodem bowiem staje się

wówczas ludność, gdy duszę jej u rabiają wspól

ne idee, gdy ją łączy przeżyta wspólnie hi

storya, gdy splata ją jedna kultura. Powsta

nie styczniowe przeto nie należy do przeszło

ści: jest aktem żywym, tkwi bowiem w isto

cie naszego narodu, jak tkwią w nim te

wszystkie pierwiastki, które stanowią o jego

indywidualności. Z tem uczuciem i z tem

zrozumieniem patrzymy na wypadki, których

półwiekową rocznicę dzisiaj obchodzimy.

Naród jednak, który się rozwija, wchłania

w siebie ciągle nowe składniki, przyswaja je

sobie i urabia wedle odrębności swego cha

rakteru. Od strasznych wypadków minęło

pięćdziesiąt lat: czy i w czem zmieniliś

my się?

Po r. 1863 naród polski przeszedł przez

bezprzykładne prześladowania, ponosił ofiary,

których żadna statystyka ująć nie potrafi,

cierpiał potępieńcze męki. Więzienie, Sybir,

konfiskaty, śmierć, wygnanie, odzieranie z ję

zyka, wtłaczanie w niewolniczą myśl — oto hi

storya, trwająca w zmieniającej się formie do

dnia dzisiejszego. Ojcowie marli w ogniu tych

bólów— jaki spadek pozostawili synom?

Trzeba było przejść przez wewnętrzną re

wolucyę, przetrawić mękę, szarpać się z wła

snem sercem — nie czuć się jednak poko

nanym, bezsilnym, beznadziejnym. T ę naj

cięższą walkę przeszliśmy zwycięsko. Cel,

idea zostały — szukaliśmy nowych środków.

Znalazły się w pracy nad sobą, nad zdoby

waniem warunków odrodzenia narodowego.

Pięćdziesiąt lat tych zapasów posunęło nas

daleko w ugruntowaniu naszego bytu naro

dowego, posunęło nas mimo trwającego prze

śladowania. Czy jed n ak zdobyte przez tę

pracę podstawy zmieniły duszę narodu, zmie

niły t o , co stanowi właśnie o jego bycie, ja

ko jednostki indywidualnej?

Odpowiedź wypaść musi twierdząca. Nie

zrzekliśmy się niczego, co wypełniało naszą

istotę, ale zdobyliśmy doświadczenie i hart.

Jesteśmy zwłaszcza w obecnej dobie świad

kami tego zmężnienia. W ojn a odbija się

na ziemi polskiej głośnem echem, najbardziej

zapaleni jed n ak wyciągają z przeszłości n a u

kę i przestrogę. Słyszymy uroczyste zape

pewnienia, mające usuwać obawę, że rozum

przestanie być kierownikiem i decydującym

doradcą. Cóż się więc stało, jakie przeobra

żenie przeszła dusza narodu?

Zrozumieliśmy, że środki zależą od real

nych danych, ale pojęliśmy również, że dla

Polski pracować można i trzeba wszędzie i

zawsze, że każdy czyn powinien być nią

prześwietlony, że nie ten je st patryotą, kto

Polskę ma na ustach, kto się w nią ubiera

od święta, ale ten, kto ją wyznaje w dzień

powszedni przy kaźdem rąk wyciągnięciu i

każdem drgnięciu mózgu. Oto przemiana, oto

podstawa przyszłości. Patryotyzm wszedł

w głąb naszej duszy, śmierć bowiem i krew’,

to nie jedyne ofiary, które się kładzie na

ołtarzu ojczyzny. Cięższą je st ta walka, którą

się toczy wewnątrz swej duszy, przez kieł

znanie własnej natury’, przez urabianie jej

takie, aby godną była wielkiej idei. We

w nętrzne zwycięstwo nad sobą tworzy do

piero całość narodu. Gotowość przelania krwi

staje się wówczas realnym skutkiem całej

istoty, a przestaje być wypływem tylko uczu

cia i porywu.

Czyśmy’ już doszli do tej doskonałości?

Chcemy wierzyć, że do niej idziemy, że się

do niej zbliżamy’, że mamy z niej już tyle

w sobie, iż to ustrzeże nas od marnotraw’

stwa i wszelkiego hazardu. Cienie męczenni

ków, które dzisiaj przywołujemy na pamięć,

widnieją przed nami, ja k słupy, odgranicza

jące dwie epoki jednej i tej samej nieprzer

wanej historyi, dwie epoki rozwoju tego sa

mego ideału. W drugiej w’stępuje ten ideał

do głębi, przenika wszystkie czyny i myśli,

»wszystkie« powtarzamy, staje się kierowni

kiem nie tylko w przełomach dziejów, które

podnoszą i zapalają serca, ale kierownikiem

tej całej pracy codziennej, która, przeniknięta

uczuciem, nie wyda owoców, jeżeli nie je st

ścisłą i systematyczną, — wszędzie i zawsze

dążącą do równowagi uzdolnień i dążeń n a

rodu.

Ola weteranów z r. 63 .

Pierwszą chyba myślą, jaką nasuw’ają rozmy

ślania, w’yw ołane w dniach pięćdziesięciolecia

powstania, są dziś już sędziwi, pośród nas, ucze

stnicy walk w roku 1863. Nie tylko samego po

wstania są oni żyjącem wspomnieniem; w nich

skupia się i pamięć o tej atmosferze umysłowej

i o tej uczuciowości społeczeństwa, które szły

przez młode ich wówczas serca. W sercach sku

piały się uczucia i umysłowość pokolenia. Serca

te były jakby zbiornikiem owej wielkiej, roman

tycznej poezyi, przekuwanej na potrzebę czynu

«To pokolenie, które wówczas wzrosło, dni Li

stopada było niedalekiem — i ojców swoich ry

cerskie rzemiosło z krwią wzięło w spadku".

Tak o dzisiejszych starcach - w eteranach mówi

pieśń Asnyka. «Bliskość" ta, ten dziedziczny pod

ryw do broni wraz z nakazem poezyi romanty

cznej, wówczas szerzej rozpowszechnionej, niż

w latach jej powstawania, sprawiły i stworzyły

ideę powstania orężnego.

Oto jest źródło, które nie wyklucza krytyki

historycznej nad samą ideą, ale które równocze

śnie wprowadza w rytm czci dla ofiarności i dla

szlachetności ówczesnej młodzieży, dzisiejszych

starców. Zrozumiałe jest wzruszenie, z jakiem

przystępujemy do każdego z uczestników po

wstania. Niejednokrotnie wzruszeniem tem skła

damy odpłatę nie tylko za ich wiarę i nadzieje

z przed lat pięćdziesięciu, ale i za to pasmo w e

w nętrznych porachunków, jakie w niejednym

tylekroó odbyw ało się przez szereg lat, dzielą

cych nas od dnia utraty lepszych nadziei.

Wielu z pośród uczestników powstania, wy

walczyło sobie w późniejszych kolejach losu byt

niezależny i spokojną starość; ale bardzo wielu

mniej szczęśliwych lub mniej życiowo przygoto

wanych, pozostało w niedostatku. Myśl o tych

niezamożnych, dawniej pracujących ciężko, dziś

w wieku podeszłym już do pracy tej niezdol

nych — myśl o nich powinna się stać troską

całego społeczeństwa. Dziś, gdy uroczystości *mi

obchodzimy pięćdziesięciolecie ich ofiarnego en

tuzyazmu, zbiorową powinnością jest owocna

akcya, zmierzająca do zapewnienia materyalnyeh

podstaw instytucyom, opiekującym się starcami*

weteranami z 1863 roku, Są wśród nich ośm

dziesięcioletni, naw et dziewięćdziesięcioletni, nie

którzy z ran odniesionych kalecy. Niechże więc

pod koniec dni swoich zazuają przeświadczenia,

że społeczeństwo polskie starość ich otacza p a

mięcią i opieką.

-----------—

Kusyfikacya po r. 63 .

System rnsyfikacyjny w Królestwie Polskiem,

rozpoczął się nie odrazu po powstaniu r. 1863/4 .

Rząd rosyjski przez pierwsze trzy łata opraco

wywał plan i kolejność znoszenia instytucyj

polskich; dopiero w r 1867 przystąpił do reali*

zacyi swojego systemu.

Reskryptem z dn. 22 marca 1867 r. zniesiono

Radę Stanu Królestwa Polskiego. W dniu 1-go

kwietnia zamknięto działalność komisyi finansów

i skarbu i tem samem poddano skarbowość Kró

lestwa Kongresowego atrybucyi ministerstwa fi

nansów w Petersburgu. W dniu 27 maja rząd

rosyjski znosi autonomiczną Komisyę oświecenia

w Królestwie Polskiem, tworząc na jej miejsce

Warszawski Okręg Naukowy na prawach in

nych okręgów naukowych w Rosyi, poddanych

władzy ministra oświaty w Petersburgu. W dniu

15 czerwca przestaje istnieć Rada administracyj

na Królestwa Polskiego. Władzę cywilną w Kró

lestwie obejmuje t. zw . Komitet Urządzający,

którego zadaniem było rozwiązać wszelkie tru

dności, wynikające z przekazywania nowym cen

tralnym w Petersburgu władzom zakresu działa

nia dotychczasowych, autonomicznych. Komitet

urządzający przetrwał do r. 1870. W dn. 28 -go

grudnia 1867 zniesioną została kanceiarya dy

plomatyczna, istniejąca przy namiestniku od cza

su konstytucyjnego Królestwa. W da. 11 marca

1868 zamyka rząd Komisyę dla spraw wewnę

trznych Królestwa, której poddane były zarządy

gubernialne. Władzę komisyi dla spraw wewnę

trznych przejął Senat rosyjski i ministeryum

spraw wewnętrznych. W dniu 8 kwietnia 1869

skasowano wydziały skarbowe w poszczególnych

zarządach gubernialnycb, przekazując ich funk*

cye Izbom skarbowym, jako organom rosyjskie

go ministerstwa finansów.

W roku 1868 zniesiono język polski w urzę

dach gubernialnych i powiatowych, w r. 1869

w instytucyach skarbowych. W roku 1867 nada

no przywileje i zwiększono pobory służbowe

dla Rosyan urzędników w Królestwie.

W roku

1872 wprowadzono język rosyjski do sądowni

ctwa t. zw . senackiego. W roku 1875 zniesiono

samoistny kodeks karny polski, wprowadzają na

jego miejsce kodeks rosyjski i rugując równo

cześnie z całego sądownictwa język polski. Ru

syfikacya szkoły polskiej rozpoczęła się już w r.

1866. Reskryptem z dnia 17 stycznia 1866 r.

zaprowadzono język rosyjski dla wykładu histo*

ryi, geografii i literatury Rosyi w gimuazyach

i szkołach realnych. Utworzono średnie zakłady

naukowe dla prawosławnych i unitów z języ

kiem wykładowym rosyjskim dla wszystkich

przedmiotów i z ciałem nauczycielskiem, z(ożo

nem wyłącznie z Rosyan.

W r. 1868 język ro

syjski wprowadzono w szkołach średnich dla wy

kładu przedmiotów fizyki, matematyki i historyi

powszechnej. W roku 1871 język rosyjski stał

się obowiązującym dla wszystkich przedmiotów,

oprócz nauki religii. W roku 1869 zniesiono

Szkołę Główną; na jej miejsce powstał uniwer

sytet z rosyjskim językiem wykładowym.

Wr.

1871 rozkaz monarszy nakazuje wybierać tylko

z pośród Rosyan siły naukowe dla uniwersytetu

warszawskiego. Od chwili wstąpienia na tron

Aleksandra III system unifikacj’i i rusyfikscyi

nie zatrzymuje się na instytucyach rządowych,

lecz wkracza w sfe-ę działalności społecznej Kró

lestwa, a nawet w urządzenia prywatne oby

wateli.

Na Litwie i w krajach zabranych wogóle re

presya doszła do znaczniejszych jeszcze wyni

ków. Nie mówiąc już o konfiskatach, rząd ogło

sił w r. 1865 zakaz Polakom nabywania dóbr

ziemskich w 9 guberniach Zachodnich. Wszyscy

mieszkańcy tych gubernij, którzy brali udział

choćby pośredni w akcj’i rewol.ucyjnej, zobowią

zani byli do dnia 21 grudnia 1867 roku sprzedać

swe nieruchomości. Na właścicieli dóbr ziem

skich nałożono opłatę dodatkową (10 procentową

w stosunku do innych podatków), jako kontry

bucyę na pokrycie rządowych kosztów powsta

nia. W r. 1883 nastąpił zakaz Polakom brania

ziemi w dzierżawę, dłuższą nad lat 12. W latach

1887—1893 wydano system przepisów, zabra

niających obcym poddanym posiadać ziemię na

Litwie.

—

W roku 1897 zabroniono włościanom

katolikom nabywać ziemię w obszarze przeno

szącym 60 dziesięcin. Równocześnie rozpoczęła

się walka z kościołem katolickim, ograniczenie

władzy biskupów, nadzór policyjny nad księżmi,

wprowadzony i w granica Królestwa Polskiego,

zakaz wyjeżdżania z granic swojej parafii bez

paszportu naczelnika powiatu, oraz wprowadze

nie języka rosyjskiego do ksiąg stanu cywilnego.

Rok 1803 w poezyi polskiej.

Pokolenie bezpośrednio związane z dziejami

1863 roku nie wydało iiteraturj% któraby mogła

uchodzić za epopeję treści orężnej powstania.

W liryce ówczesnej dwóch może tylko poetów

stwarzało materyał dla podobnej epopei: to au

tor bezimiennie wydanego tom u: «Polska w r.

1863" i Wł. L . Aaczyc, autor «Pieśni przebu

dzonych", z których «Pieśń strzelców" przeszła

nawet w użj’tek szeregowy powstańców. Po za

nimi dwoma wszyscy wybitniejsi autorzy, tak

w dramacie, jak i w powieści, ilekroć poruszają

temat 1863 roku, niechętnie wkraczają na pola

utarczek i bitew. Na karty utworów wchodzi

nie batalistyczny motyw, lecz raczej echo poli

tycznych przeżyć, echo ścierania się programów

i haseł. Takim jest przedew’szystkiem Leonard

Sowiński w dramacie swoim Na Ukrainie, ta

kimi są powieści Boiesławity: Szpieg, Dziecię

starego miasta, P a ra czerwona i My i oni.

Do pewnego stopnia przymyka do nich i Aureli

Urbański w swojej trylogii dramatycznej, B a

łucki (E!pidon) w Młodych i starych, w Prze

budzonych, w !rzę ch szkicach powieśóiowych.

Jak pod tym zasadaiczym względem zgodne

są z sobą motywy wszystkich niemal utworów,

powstałych zaraz po powstaniu, jak wszystkie

one naogół są poezyą polityczną, tak samo w po

lityce tej stanowią one wspólny obóz przeko

nali, są one wyrazem przekonania ówczesnych

Czerwonych. I znowu najbardziej wyraźną skalę

bierze tutaj Na Ukrainie Sowińskiego. Przej

ściem od tonu doraźnie politycznego ku ideolo

gii Czerwonych są dramaty Aurelego Urbańskie

go; tę samą nutę mają wiersze Włodzimierza

Wolskiego, opowieści Elpidona.

Jak w dramacie Sowiński, w liryce przez

Tyrteusza Wł, L. Anczyc, tak znowu najwy

bitniejszym w powieści o roku 1863 pisarzem

jest Bclesławita (Kraszewski). Jak wszyscy po

przedni, tak i on tworzy powieść polityczną __

i jak oni, jest reprezentantem przekonań rewo

lucyjnych. Zmienia się jednak u Kraszewskiego

szerokość perspektyw w kolejnym pochodzie jo

go utworów

od Szpiega do My i oni. Gdy

w Szpiegu i w Dziecku Starego miast,a scene*

rj’ę wypadków zamykają wnętrza konspiracyj

nych lokali i mury ulic warszawskich, gdy kre

sem politycznej ekskursyi - manifestaeye i tra

gedyd rodzinne — w My i oni widownia obej

muje już Polskę i Rosyę, jako emanacye dwóch

królów - duchów, a tragedya rozchodzi się na

narody. My i oni Kraszewskiego jest też nie

wątpliwie najpełniejszym wyrazem literatury o

roku 63, jaki się przedostał do powieści tworzo

nej przez pokolenie powstaniowe. Impulsem dla

Kraszewskiego stała się prawdopodobnie publi

cystyka rosyjska: Konstanty Aksakow, Katkow

i polityczne wynurzenia Dostojewskiego. Tam to

nawiązywano do podstaw teoryi słowianofilstwa

potrzebę zniweczenia Polski. My i oni, to od

powiedź na te próby i hasła nowego słowiano

filstwa. Sceny powieści odgrywają się w Polsce

i w Rosyi; z Rosyan po raz pietwszy występu

ją czynnie nietylko urzędnicy i oficerowie, na

słani do Polski, ale i społeczeństwo wielkoru*

skie: mieszczaństwo, lud. Teza zasadnicza: rasa

słowiańska zgnieciona przez system samo władz

tw a; dobre soki psychiczne zatrute jadem nie

wolnictwa. Co się tyczy społeczeństwa polskiego,

to Kraszewskiego przejmuje z jednej strony

ideał mesyanistyczny, wiara w cywilizacyjne po

słannictwo nasze wobec Wschodu, z drugiej zaś

strony, pierwszy raz bodaj w literaturze pol

skiej ujawniony lęk: co się stanie z psychiką

polską, wystawioną na stałą osmozę z duchowo

ścią Rosyi? Przez epizodyczną wreszcie postać

zesłańca wołogodzkiego Bluma, oszalałego od

bólu, na wieść o tem, że kozacy zakatowali mu

w 1861 roku dziecko, przez niesamowitą poe

zyę jego odczuć i wyobrażeń - powieść wkra

cza jakby w symbol Polski popowstaniowej, w jej

męczarnię, w jej upiorność, groby i kir.

Podejmując tem at przeważnie polityczny —

powieść, dramat i liryka pokolenia powstanio

wego najchętniej jednak zatrzymuje się na la

tach, poprzedzających rok 1863. Jest to zgodne

i z jej stanowiskiem rewolucyjnem, które naj

silniejszy przypływ sił miało w latach nadziei

i obietnic; zgodne też to zjawisko jest i z pod

łożem psychicznych umotywowań. Kraszewski

w Szpiegu pisze, że kto przeżył czynnie lata

1859—1862, ten chyba do końca życia zachowa,

jak najdroższą pamiątkę, tę ekstazę, w jakiej

żyło społeczeństwo. Klęski, przegrana — zmie

niły nadzieję, ale nie zmieniły świeżości w spo

mnień o latach przedpowstaniowych. Dlatego

właśnie, że rzeczywistość z takiem okrucień

stwem zdeptała kwiat rojeń, idealizm pokolenia

zapragnął uratować i przechować w nietknięciu

choć to, co się nie daje okuć w kajdany: pa

mięć duchowych wzniesień. I pamięć to tych

wiosen przed rokiem 1863, pamięć tych syceń

się gromowym rytmem Orobu Agamemnona,

pamięć owego gestu duszy, wyciągniętej błagal

nie ku niebu — słowem cały ów religijny ton

oczekiwania, wiary i nadziei postanowiono u

trwalić w poezyi i sztuce. I on to -

wbrew

może nawet szczegółom historycznym samego

1863 roku — zapanował nad treścią. Nie tyle

sam rok 1863, ile okres poprzedzający stał się

rumieńcem wewnętrznym i kolorytem twórczo

ści. Dlatego zapewne z cyklu powieści Bolesła*

wity wszystkie niemal należą do lat 1859-1862 ,

z trylogii Aurelego Urbańskiego tylko ostatni

dramat wchodzi w okres zbrojnego ruchu, tak—

Ze wspomnień 1803 roku.

W środę dnia 17 czerwca r. 1863 przybyłem

z Sandomierza z nieżyjącym już dziś Janem

Lasotą do Rytwian, mieszkając chwilowo u pań

stw a R. przy samej cukrowni. Czasy wtedy były

pełne niepokoju i oczekiwania. W kilka dni po

naszem przybyciu t. j . w niedzielę rano poja

wiły się głuche wieści o powstańcach nad Wi

słą, o bitwie, o pogromie, o powrocie w ojsk do

Staszowa z wyprawy. Lecz gdzie, co i jak, nie

można się było dopytać, bo każdy bał się na

razie powtarzać to. co usłyszał od kogoś przy

godnie przejeżdżającego przez Rytwiany. Po po

łudniu a zwłaszcza wieczorem wieści się wzmo

gły, lecz były tak chaotywne, niewyraźne, tak

nieprawdopodobne, iż dając im w połowie wia

rę, postanowiliśmy ze smutnem przeczuciem ser

ca czekać na dalsze wiadomości aż do dnia na

stępnego.

Jakoż dnia poniedziałkowego dowiedzieliśmy

się na pewno o iście hiobowej wieści rozbicia

doborowego liczbą i wyekwipowaniem, świeżo

przybyłego z Galicyi oddziału, o licznych pole

głych, rannych, a w końcu o pastwieniu się i

dobijaniu ich w zbożach przyległych pól wsi Ko

morowa, Zalesia, Słupska, Zborówka i innych.

Dowiedzieliśmy się wreszcie, że ciała poległych,

wyszukiwane po polach i krzakach, mieszkańcy

zbierają i odwożą do wsi Beszowy dla pocho

wania ich na parafialnym tamtejszym

cmen

tarzu.

Kto zginął, a kto się ocalił, n ikt nie wiedział.

Postanowiliśmy jechać do Beszowy i własnem

okiem i uchem sprawdziwszy wszystko, oddać

poległym ostatnią posługę. Wieś Beszowa, od

dalona od Rytwian o dwie mile, a od miejsca

zaś, gdzie rozegrała się smutna rozprawa, około

sześciu wiorst, posiada kościół starożytny z ka

mienia ciosowego, zbudowany na początku XV w.

pierwotnie dla XX. Paulinów, a potem zmienio

ny na parafialny.

Dzień był, jak i inue poprzednie, pogodny,

upalny. Wyjechawszy około godziny 9 rauo,

bocznemi przez las i pola drogami, dotarliśmy

do oznaczonego celu, wysiadając nieopodal k o

ścioła, przed którym bj’ło kilka bryk, wozów i

niewielka grom adka ludzi.

Zsiadłszy z bryczki, weszliśmy wprost do ko

ścioła przez drzwi umieszczone w nawie bocznej

północnej. W kościele było przestrono, ludzi nie

wiele. Na środku nawy głównej stał katafalk,

otoczony mnóstwem światła i kwiecia.

Z prezbiteryum dochodził poważny głos ka

płanów, śpiewających psalmy, a na twarzach )u

du, w przeważającej liczbie kobiet, widać było

lęk a zarazem smutek. Westchnienia i głosy mo

dlitwy słychać było ze wszystkich stroD.

Modlić się nie mogłem. Myśli wirowały prze

różne, straszne, bolesne. Oglądałem się po ko

ściele, azali nie ujrzę innych trumien z ciałami,

które miały być dziś chowane. Przeszedłem na

wy, ale ich nie znalazłem. Więc pytam się je

dnej kobiety:

—

A gdzież ciała?

—

Już na cm entarzu leżą chudziaczki w gro

bie wykopanym... niech panowie tam idą...

Oile sobie dziś przj’pominam, cmentarz był blisko

kościoła, dość spory, z drzewami i krzewami.

Przeszedłszy kawałek drogi po przekątnej placu

cmentarnego, znaleźliśmy się przed wielkim wy

kopanym dołem około 30 łokci’długości a 10 -12

łokci szerokości. Z obydwóch stron boków jego

podłużnych sterczały wały jasnej z wykopu zie

mi, boki zaś krótsze były zupełnie wolne.

Oczom naszym przedstawił się okropny widok.

Przez całą dłagość dołu w dwa rzędy ułożone

ciała ludzkie. Ale Boże !... jakie... obdarte do na

ga prawie, bo tylko gdzie niegdzie na niektó

rych strzępki zbroczonych krwią koszul, lub ka

wałki jakichś szmat płóciennych, które widać

pobożne i litościwe ręce już po złożeniu ciał na

dnie grobu dla nakrycia ich nagości złożyły...

Ubrania, obuwia na wszystkich ciałach ani śladu...

Co więcej!... jedne ciała jasne naturalnej barwy,

inne posiniałe, zakrwawione

częściami, a iune

zupełnie czarne...

—

Jakto?... Co to jest? - pytam pierwszej

lepszej przy mnie osoby.

—

To są Węgrzy — słyszę odpowiedź.

—

Przj’szli z Galicyi wraz z naszymi.

—

Dla czegóż tacy ezarni, jak węgiel prawie?...

—

Ach panie ! Jak który był ranny niebardzo,

to polami i krzakami przemykał się jaknajdalej

od miejsca, gdzie mu śmierć groziła, aż w koń

cu zmęczony i z sił opadły przyczaił się w zbo

żu, czekając zmiłowania Bożego i pomocy ludz

kiej. A tu panie najwięcej było kolonistów Szwa

bów, którj’ zamiast ratować nieszczęśliwego,

mszcząc się za trochę stratowanego zboża dobi

jali rannj’ch kołami z płotów, a potem z chci

wości obdzierali do naga.. Tak!... nie jeden je

szcze dobrze dychał, ale zostawiony bez pomo

cy, na żarze okrutnj’m słońca, przed skonaniem

czerniał jak węgiel...

Oszołomiony widokiem i opowiadaniem, prze

szedłem w zdłuż grobu po spadzistości wału zie

mnego od strony południowej; potem przez wol

ny bok grobu od strony wschodniej, a następnie

do połowy długości boku północnego przegląda

jąc prawie szczegółowo każdo ciało. Przekonałem

się, że rzeczywiście prawdę mi mówiono. Te

ciała czarne prawie wszystkie należały do męż

czyzn, istnie herkulesowej budowy w sile wieku.

Na wszystkich tych twarzach z otwartemi usty

i oczyma odbijał się moment strasznej śmierci.

Inne, owe jasnej naturalnej cery zwłoki, należały

do ludzi nieraz bardzo szczupłych, młodych, ze

spokojnem obliczem, którzy widocznie krótko

cierpieli, albo może nawet momentalnie od kuli

postradali życie. Pokiereszowanych od siecznej

broni, o ile pamiętam, było niewiele.

Patrząc ze środka boku północnego grobu mia

łem w’szystkich obróconych głowami do południa,

w liczbie 69. Zgnębiony żałością ofiary tylu po

ległych, zbliżyłem się do końca boku północne

go, do którego przybywała z kościoła coraz wię

ksza gromadka ludzi. Tam spostrzegłem jeszcze

cztery ciała, spoczywające w najprostszej formy

zbitych

na prędce z nieheblowanych desek

trumnach.

Domyśliłem się razem z innymi, że to muszą

być ciała znaczniejszych, wybitnych a poznanych

po skonie. Naraz, usłyszałem jakiś głos :

—

Tu, Juliusz Tarnowski...

—

To kapelan...

—

Adjutant dowódcy...

—

A tu: (....ani tytułu ani nazwiska wymie

nionego nie pomnę).

Na słowa: «Tarnowski" zbliżyłem dojego tru

mny i długo, długo patrzałem... Pomyślałem so

bie: taką chwilę trzeba zapamiętać na całe

życie. Więc patrzałem na jego zwłoki z profilu

i wprost, po raz jeden i drugi i trzeci. Oila pa

miętam rysy zgodne były zupełnie z portretem

jego, wykonanym później przez Henryka Redli

cha, tylko nos był nieco inny, bardziej orli, bar

dziej na dół od środka opuszczony. Twarz ma

jestatycznie spokojna, nieco śniada, usta zam

knięte. Całe jego ciało prócz jedwabnej koszuli

nie miało nic na sobie, bo go po śmierci obdarli

po barbarzyńsku... owszem, caly był przykryty

mnóstwem kwiecia, cały obsypany przepysznemi

kwitnącemi świeżemi różami, z pod których wi

doczną była tylko twarz i ręce...

Widocznie jakaś szlachetna dusza w ostatniej

chw’ili, aby przykryć jego nagość i oddać mu

cześć, spowiła go na tamten świat w wonną,

symboliczną, kwiecistą szatę... Widać, że to była

jakaś dusza delikatna, pełna miłości i szlachet

nych uczuć, bo umiała umiejętnie zakrj’ć roz

kwitłą śliczną różą ranę od kuli w miejscu oka,

psującą harmonię, szlachetnych, a majestatycz

nych po śmierci rysów...

Od trumny ś. p . Juliusza Tarnowskiego przy

stąpiłem do drugiej trzeciej i czwartej.

W każdej z nich znowu widziałem ciała pra

wie nagie, bo tylko jedno miało koszulę rów

nież jedwabną, lecz okropnie zlaną krwią i po

szarpaną. Ciała te, choć mniej, lecz również były

obsypane kwiatami.

—

Kto w tej trumnie ? — pytam się obok

mnie stojących kilku kobiet i mężczyzn.

—

A, to panie X. kapelan, Dominikanin... Jak

go to okrutnie oszlaebtowali...

Przyglądam się tedy jego głowie i widzę, że

ma całą skórę od czoła obdartą aż w tył do sa

mej prawie szyi, twarz zdeformowaną, a ciało

okropnie zbite...

—

To tak panie -

słyszę głos — okrajali

mu skórę od przódu i z boku... a potem zdzie

rali nieboszczykowi za życia...

—

A tu adjutant dowódcy... mój Boże, rów

nież okrutnie zabity...

—

Boże! Boże! zmiłuj się! — jęczały ko

biety — przyjmij ich do chwały przenajświęt

sz ej !...

—

Chodźmy do kościoła, bo Msza święta już

się rozpoczęła — mówiła jedna i skierowały kro

ki ku kościołowi.

Towarzysz mój gdzieś zniknął. Sam tedy za

kobietami podążyłem na świętą ofiarę za pole

głych do starej kamiennej świątyni. W kościele,

pomimo uroczystości chwili, modlić się znowu

nie mogłem. Myśli pod silnem wrażeniem wiro

wały jak w kalejdoskopie. Nie doczekawszy koń

ca świętej bezkrwawej ofiary, wyszedłem z ko

ścioła patrzeć jeszcze raz na krw awą ofiarę

«siedmdziesięeiu trzech" .

I patrzałem, patrzałem w ich oblicza po kolei,

prawie we wszystkie. Rozmawiałem z poległymi

duchem, składając na ich czołach bratni, ducho.

wy, pożegnalny na wieczność pocałunek... P a

trzałem długo jeszcze, w promienne, spokojne o

blicze Juliusza i kapelana...

Zbudził mnie z zadumy głos dzwonów, kania*

Prenumeratę przyjmują: Adminiutraeya Czasu w Krakowie 1nrii;dy pocztowe. Miejscową pre

n u m e r a tę k*ięg. S. A. Krzyżanowskiego, handle: St. Karlińakingo, trafik a w Sukiennicach, J(;uro d?,:on.

Hopcasa t Salomonowej, G(. Trafika. fle Lwowie ,1

’Czai" j «1 4a nabycia w biurach (izien. A. Olszewskim

8. Sokołowskiego, K. Bncnstaba, na stacyach kolejowych w Tarnowie, Rzeszowie, Jaile, Nowym Sączu na peronie

w księgarni kolejowej, tudzież na innych główniejszych stacyach u portyerów kolejowych.

Ceny ogłoszeń: od wiersza petitem za pierwszy raz 20 hal,, za każdynastępny po 15 ha,’ . układ tabe,

laryczny. cyfrowy, skomplikowany, pierwszy raz 40 hal,, następny po15haL Nadesłane 1Nekrologią

od miejsca wiersza drukiem petit. 60 hal. za każdy raz. Głosypublicznościpo2kor.;komunikatyhandlów»

pokroniceipodziale ekonomicznym;komunikatyprywatne, śluby,zaręczynyitp.polkor.odmiejsca wiersza

Ogłoszenia i prenumeratę przyjmują: we Lwowie biura dzienników L.Plohna, A. Olszewskiego,

St.Sokołowskiego, K. Buchstaba; w Jarosławiu Biuro dzienników; wPodgórzu Poturalski; w Prze

myślu A. Juszyński księgarnia f E. Bil!et; w Rzeszowie M. W eintraub; wStanisławowie Jasiel

ski i Sp.; w Tarnowie M. Rockach, O. Haut; w Tarnopolu Komaniewski; w Paryżu wyłącznie

p.W . Raczkowski, 14 Citś de Trevise; w Wiedniu Haasenstein A Vogler, R.Mosse(także we\vszyst

kich filiach): H. Schalek, M. Dukes, E. Braun, J. Danneberg, Bock ół Herzfeld, H.Friedl (tylko pre

numeratę H. Goldschmidt di Comp.); w Frankfurcie n. M . G.L.Daube A Comp., w Pradze czs

skiej Fr. Hovorlca. Listy z pieniądzmi i przekazy pieniężne na prenum eratę i’ogłoszeuia przyj

mujeAdministracya Czasu w Krakowie. Reklamacye nieopieczętowane nie podlegająopłacie pocztowej

Listów nieopłaconych nie przyjmuje się. Rękopisów nadsyłanych nie zwraca się.

jgSF" Za kaidą zmianą adresu dopłaca się 40 hal.

-ąpąjjj

ADRES REDAKCYI: ul. św. Tomasza Nr 32.

Telefon Nr 50.

1 z 4 • Strona 1

Mirador - viewer

Czas.

Opis

Struktura

Podobne

Błąd 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Mirador - viewer

Opis

Struktura

Podobne

Błąd 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Download file

Download file

Deleting a comment

Advanced search

Suggest correction