Czas.

Mirador - viewer

Czas.

Adnotacje

Wyświetlanie 686 adnotacji

Dodawanie notatek tylko dla użytkowników zalogowanych

Opcje

N" 436

(Cena 10 hal.J

Kraków, Piątek 21 Września 1917

Rocznik LKX.

Pokój a Belgia»

pogłoskiOwydarS^VSSepX5S!S?

ZVZZĆT""

zakończenie

,?i /i,

opierają się na domysłach i

!aktach, moze jeszcze rue dość skrystalizowanych

ale znamiennych dla ogólnych nastrojów opinii

publicznej i zdradzających grę dyplomatyczna

zaledwie dostrzegalną, która jednak lada chwila

bożb s,ę ujawnić w formie pozytywnej.

U ięc najpierw zaczęto mówić o propozycyach

pokojowych ze strony Anglii, ubranych w kształty

zapytań, dotyczących przedewszystkiem przyszło

ści elgii, a »lansowanych« za pośrednictwem je

dnego z państw neutralnych. Głównego materyału

o !.j wieści dostarczyła nota pokojowa papieża, na

któią państwa zachodnie dotychczas nie odpowie

?,iały. / .apytama angielskie miały właśnie posłu

g/, ? Przygotowania i ułożenia treści tej odpo

wiedzi. Jednocześnie główna komisya niemieckie

’° Par*amentu przeprowadziła z udziałem kancle

rza i jego zastępcy Ilellfericha i nowego sekre

tarza stanu dla spraw zagranicznych Kuhlmana,

Jiugą i wyczerpującą dyskusyę, której główne li

nę stały się podstaw ą odpowiedzi rządu niemie

:kiego na notę papieską. Dyskusya była ściśle

ioufna, a cenzura tak ściśle przestrzegała tajem

n y , jej przebiegu, że dotychczas ogół niemiecki

iiie jest o niej poinformowany ; jedynie z ogólni

kowych wynurzeń niektórych posłów można wy

:iągnąć pewne wnioski, wskazujące, że niemieckie

warunki pokojowe zostały obecnie dokładnie uło

ione i będą podane do wiadomości Ojca św. w

lormie urzędowej.

/ kombinacyi zapytań angielskich z niedyskre

’yami posłów, a zwłaszcza z mową posła Erz

bergera, wypowiedzianą na pul)liczneni zebraniu

«tyborców, w Biberach, pow stała wiadomość, że

rząd niemiecki za zgodą komisyi głównej ogłosi

niebawem zupełne deeinteressement Niemiec co

lu Belgii; ponieważ zaś spraw a belgijska stano

wi nieprzebytą zaporę dla pokoju, dopóki zo

!trony niemieckiej istniał zamiar anektowania te

p kraju w tej czy innej formie, więc wyrzecze

)ie się tych zamiarósy byłoby elementem poko

owym pierwszorzędnej wartości.

Wszystkie te przypuszczenia i domysły są obe

:nie bardzo żywo komentowane w całej prasie

niemieckiej, przyczem prasa nacyonalistyczna nie

tai swego oburzenia z powodu najnowszego zwro

u polityki państwowej, i obsypuje obelgami wię

kszość parlamentu, rząd, kanclerza, nie oszczę—

Jzając nawet, pośrednio, korony. Istotnie, z chwi

lą zrzeczenia się zaboru Belgii, obóz wszechnie

miecki przegrywa całą kampanię wojenną, i zo

staje usunięty po za nawias narodowej polityki.

Nic też dziwnego, że p ra sa nacyonalistyczna po

:ząwszy od katolickiej Kólnisch e Yolks Ztg., któ

ra w tym w ypadku odsunęła się daleko od swo

jego stronnictwa, a skończywszy na berlińskich

dziennikach, zakupionych niedawno przez wszech

niemieękich przemysłowców, d)a których wojna i

aneksye stanowią najbogatsze pole zarobków, ja

kie kiedykolwiek zgarnąć mogli, podwaja swoje

usiłowania, aby zwolenników desinteressement

zohydzić, a rząd i kanclerza steroryzować. »Mu

simy, pisze n. p. Tdgliche Rundschau — liczyć

się z prawdopodobieństwem, że nasza dyploma

cja już poświęciła Belgię, ten zastaw naszego

zwycięstwa, ten kraj wywalczony i utrzymany

potokami krwi, potokami łez, nędzą, głodem i

mnóstwem niesłychanych ofiar. Krzyk świętego

oburzenia rozlegnie się w całym nafodzie, gdyby

sprawdziło się to, czemu nie śmiał dotychczas

zaprzeczyć żaden półurzędowiec. Krew zabitych

podniosłaby głos, świadcząc przed całym świa

tem o nieudolności i lekkomyślności tych, którzy

za ogólnikowe przyrzeczenie miski soczewicy,

odważyli się sprzedać riasze narodowe pierwoci

ny, okupione zwycięstwem, krwią i setkami tysię

cy trupów«.

Podobna nula odzywa się w artykułach innych

nacjonalistycznych wydawnictw, jako wymowne

świadectwo rozdrażnienia, niepokoju i w ściekło

sei, jakie ogarnęły wsżechniemców na pierwszą

mysi o możliwości pokoju bez aneksyi. Deutsche

t,g, która w tym samym duchu omawia sprawę

desmteresement, kończy swoje gwałtowne wywo

dy następującym wymownym frazesem: »Nikt i

nic nie stoi dla nas wyżej od niemieckiego ludu«.

Łatwo domyśleć się, pod czyim adresem to n i_k t

jest skierowane; a wykrzyknik ten tem dziwniej

brzmi na szpaltach dziennika, który swój 1110 -

narchiczny i dynastyczny lojalizrn podkreśla przy

każdej sposobności, a przeciwników swojej poli

tyki piętnuje stale mianem wrogów tronu i mo

narchii. Również miłość dla ludu, tak głośno ma

nifestowana przez organ finansowej kliki, ma wy

bitny posmak obłudnej frazeologii.

Kólnische V. Ztg. wyraża swoje rozczarowanie

w formie znacznie oględniejszej i powątpiewa o

prawdziwości odnośnych doniesień. »Jak nam !do

noszą — czytamy tam — w odpowiedzi na notę

papieża niema wogóle mowy o Belgii. W każdym

razie nie zamierzano wdawać się tam w szcze

góły, dotyczące przyszłości tego kraju. Pora na

lo przyjdzie podczas układów pokojowych. Po

cieszającem jest, że kanclerz przynajmniej nie

chciał wcale mówić o odszkodowaniu dla Belgii.

Ale i pogłoska, że Rada koronna w obecności ce

sarza zgodziła się na desinteressement w sprawie

belgijskiej, nie może być prawdziwa. Po tej woj

nie i po doświadczeniach, poczynionych z dyplo

m a c ją belgijską, Niemcy nie mogą już oświad

czyć, że nie m ają żadnego interesu w Belgii; już

wzgląd na naszych przeciwników powinienby pow

strzymać rząd od podobnej deklaracyi«.

Jest to więc rodzaj upomnienia, które raczej

wszystko pot,wierdza, zwłaszcz a jeżeli się zesta

wi głos powyższy z uwagami innego głównego

organu centrum Germ anii: »W pewnych kołach,

pisze ten dziennik, nie obeznanych z duchem

wszechniemieekiej roboty, powstała obawa, że

krew niemiecka napróżno płynęła i że jakieś do

bro niemieckie może być poświęcone. O takiem

zrzeczeniu się niema mowy; nikt go nie chce w

parlamencie i nikt w rządzie, chodziło tylko o to,

aby ustalić warunki, pod którymi bylibyśmy go

towi zdobyte terylorya dobrowolnie z rąk wy

puścić. Taki jest sens pokoju wyrównawczego

(Ausgleichsfrieden), określonego w rezolucyi par

lamentu. Nie warto jednak spierać się o to z

wszechuieincami. Dzielą nas przepaście pojęć,

których nić nie potrafi wypełnić. Nigdy wszeeh

niemeom nic uda się przeciągnąć na swoją stro

nę rządu, który wybrał już zasadniczo drogę, po

której będzie kroczyć. Tak samo postąpi w spra

wie belgijskiej, a w sprawie polskiej już poszedł

wytkniętą drogą. Gniew wsżechniemców stąd po

chodzi, że nie mogą zachwiać postanowień rządu.

Inaczej być nie może. Główna rzecz na tem po

lega, że droga rządu, z którą solidaryzuje się

niemieckie ludowe przedstawicielstwo, prowadzi

prosto do celu«.

Te rozsądne i stanowczo słowa, mają w da

nym wypadku cha rakter półurzędowej informa

c ji, gdyż Germ an ia, jako organ parlamentarnego

klubu centrum, ma najlepsze wiadomości o na

radach głównej komisyi i uchwałaeh, jakie lam

zapadły; z jej komentarza należy zatem wniosko

wać, że desinteressement Nienieć w sprawie bel

gijskiej leży w granicach możliwości, jeżeli nie

jest faktem dokonanym.

Niemiecka rezygnacya z Belgii połączona jest

jednak niezawodnie z zastrzeżeniami i warunka

mi, których treść nie jest dokładnie znana. Z o

głoszonych przez jedno z pism berlińskich punk

tów, dwa wywołają niezadowolnienie i opór en

tente, żądają mianowicie Niemcy gwaraneyi, że

neutralność Belgii będzie w przyszłości skrupu

latnie przestrzegana i że podział administracyjny

tego kraju na część flamadzką i walońską zosta

nie i po zawarciu pokoju utrzymany. Pierwsze z

tych żądań jest bardzo elastyczne i w praktyce

może łatwo doprowadzić do poddania Belgii nie

mieckiej kontroli. Drugie jest nie do przyjęcia dla

rządu belgijskiego, gdyż narusza jedność kraju i

jątrzy narodowe przeciwieństwa. Może być jednak,

że Niemcy nie będą obstawać przy tych warun

kach lub przynajmniej nadadzą im łagodniejsze

znaczenie.

Taki jest obecny stan akcyi pokojowej, która

znajduje się wprawdzie w stanie nieuchwytnym,

przygotowawczym, ale narzucała się z elementar

ną siłą dyskusyi publicznej i nie zejdzie już z po

rządku dziennego, poparta przez ogólną tęsknotę

do zakończenia straszliwej wojay.

0 większość w izbie.

Wiedeń 19 września.

( = ) Za niewiele dni zbiera się znów Izba po

selska i stanie oko w oko z nowo utworzonym

rządem, a dotąd jeszcze stosunek stronnictw do

tego rządu bynajmniej nie jest wyjaśniony. Prawda,

większa część ministrów nie jest już Izbie obcą;

ale kiedy przedtem przedstawiali się oni Izbie

w charakterze tymczasowym, dziś występują już

jako członkowie rządu, który wyraźnie swą sta

łość podkreśla, ministrowie zaś słowieński i ru

ski są już zgoła nowością, wobec której stronni

ctwa dotąd stanowiska zająć nie mogły. Rząd

więc odczuwa potrzebę wyjaśnienia swego stro

sunku do stronnictw i w tym kierunku na nie

nalega. Ale jak już w poprzednim liście stwier

dziłem, stronnictwom brak przedewszystkiem zgo

dy wewnętrznej Właściwie jedni tylko Czesi są

między sobą zgodni, ale i to tylko pozornie. Pod

naciskiem grup skrajnych wszystkie czeskie stron

nictwa głośno zapowiadają walkę nietylko prze

ciwko temu, ale wogóle przeciw każdemu rządo

wi, który nie opowie się jasno przy czeskiem

prawie państwowem. I ta zgoda w przeczeniu nie

jest zbyt silnie spojoną; na razie jednak trzeba

się z nią liczyć.

W obozie niemieckim istnieje naogół skłonność

do poparcia rządu, a przeciwne głosy są raczej

tylko protestem przeciwko zbyt zadzierżystym

oświadczeniom grupy Wolff - Hummor. I druga

część związkowców skłania się do poparcia rzą

du, ale bez »narzucania się* i oczywiście chcia

łaby wprzód zamiary tego rządu dokładniej po

znać. Na razie Niemcy wysilają się przedewszyst

kiem na zgodę wewnętrzną i to, jak dotąd, z do

brym skutkiem. Świadczy o tem wynik wiecu

socyalistów niemieckich z krajów sudeckich i

wczorajszego zebrania przedstawicieli Niemców

morawskieh, Oba zebrania uchwaliły stanowczy

protest przeciw tworzeniu odrębnej państwowej

organizacyi czeskiej, a różnica tkwi tylko w to

nie. Socyaliści bardzo ostro podkreślili chęć zgo

dy z Czechami; Niemcy morawscy o zgodzie nie

wiele mówią; ale jedni i drudzy domagają się

samorządu narodowego, opartego nie na podziale

terytoryalnyin, jeno na narodowości każdego oso

bnika, a więc na systemie, wdrożonym na Mora

wach jeszcze w r. 1900. Najważniejszym wyni

kiem wiecu morawskiego jest powołanie do ży

cia jednolitego przedstawiecielstwa niemieckich

posłów sejmowych i obu Izb Rady państwa, to

zaś przedstawicielstwo iść m a ręka w rękę z po

dobnem przedstawicielstwem Niemców czeskich.

Co do kierunku spraw narodowościowych w kra

jach sudeckich, wszyscy Niemcy, nie wyłączając

socyalistów, są więc dziś zgodni: wszyscy doma

gają się samorządu narodowego, opartego na wol

nej woli mieszkańców. Zważywszy, że do tego

samego kierunku skłania się program rządowy,

istnieje podstawa do współdziałania Niemców

z rządem. Niezupełnie wyjaśnionem jest jeszcze

tylko stanowisko Niemców alpejskich, którzy do

tąd pogodzić się nie mogą z powołaniem do rzą

du ministra narodowości słowieńskiej.

Ceny ogloszelli od wiersr* petitem ia pierw«** raz 20 hal,, za kaidy nałtępny po 16 hal.; okład

tabelaryczny, cyfrowy, «komplikowany, pierwszy raz 40 hal,, następnypo 16 ha!. N adesłane 1 N ekro

logia od miejsca wiersza drukiem petitowym 80 bal,, za kaidy raz. Głosy pnhlłcznofiol po 2 kor.

konmsikaty handlowe po kronice i po dziale ekonomicznym, komunikat) prywatne,

«uby, tarfcayny i t, p.

po 1 koronie od miejsca wiersza.

Ogłoszenia Iprenumeratę przyjmują:we Lwowie biura dzienników St. Sokołowskiego A. Ol

szewskiego, K.Buchstaba; w Jarosławiu Biuro dzienników; w Podgórzu Poturalski; w Przem yślu

A.Juszyóski księgarniaiE. Bil!et; w Rzeszowie M. Weintraub; w Stanisławowie JasielskiiSp.

w TarnowieM.Rockach,OHaut;w TarnopolaKomaniewski;w Pary?a wyłącznie p.W.Racz

kowski, 14 Citó de Trevise; w W iedniu Haasenstein A Vogier, R. Mosse (także we wszystkich filiach)*

H. Schalek, M. Dukes, E. Braun, J. Danneberg, Bock A Herzfeld, H, Friedl (tylko prenumeratę H. Gold

«chmiedtAComp.),M.Perles; w Frankfurcie n. M. G.I,.

DaubeAComp.; w Pradze czeskiej

Fr. HoYOrka. Listy z pieniądzmi i przekazy pieniężne na prenumeratę i ogłoszenia przyjmuje Admi

nistracya »Czasu« w Krakowie. Rekiam acye nieopieczętow ane nie podlegają opłacie pocztowej.

Listów nieopłaconych nie przyjmuje *ię. Rękopisów nadsyłanych nie zwraca się.

Za każdą zmianą adresu dopłaca sią 40 hal.

ADRES REDAKCYI: ul. św. TomasiS Nr. 82. —Telefon Nr. 50.

Przyjmując więc, i to na dość dobrej podsta

wie, że rząd może liczyć na poparcie stronnictw

niemieckich, zawsze brak mu jeszcze do większości

sporej liczby głosów. Czesi — jak wspomnia

łem — na razie nie wchodzą w rachubę; Sło

wieńcy, mimo powołania dr. Zolgera do gabinetu,

trwają przy pierwotnym programie opozycyjnym,

podobnie jak Rusini przy podziale kraju. Znajdu

jemy się więc w stosunkach, do których Rada

państwa wciąż powracaćbędziemusiała: widzimy raz

jeszcze, że bez Polaków nie można złożyć w Iz

bie posłów większości. Tak było w Izbie kuryal

nej, tak pozostało też pod znakiem powszechnego

głosowania. Jest jednak różnica: przed laty mo

żna było utworzyć większość z Polakami przeciw

Niemcom; dziś rdzeniem każdej większości być

muszą zarówno Polacy jak Niemcy, do których

dopiero przyłączać się mogą inne grupy. Albo

przeto rząd znajdzie poparcie ze strony i niemiec

kiej i polskiej równocześnie, albo wogóle większo

ści mieć nie będzie, względnie mieć będzie wię

kszość zmienną w sprawach bieżących, zaś w

sprawach politycznych pozostanie w mniejszości.

Z takiego stanu rzeczy urasta dla Koła pol

skiego zadanie bardzo ważne,ra przedewszystkiem

pełne odpowiedzialności. Nie idzie o rząd dzisiej

szy tylko, ale o to, że i żaden inny rząd odmien

nie ukształtowanej większości w danych warun

kach nie znajdzie. Gdyby stosunki tak się ułożyły,

że przedstawiciele Galicyi nie mieliby już w Ra

dzie państwa głosu, Niemcy sami dla siebie mie

liby większość. Łudzą się zapewne, sądząc, że

w takim razie byliby panami sytuacyi, bo prze

ciw zjednoczonym Czechom i południowym Sło

wianom, przeciw ich rozpaczliwej tym wypadku

opozycyi, taka większość byłaby bezsilną. Ale

w każdym razie mogliby liczyć — chociaż po

ciężkich walkach - na możliwość ugody, na ja

ki taki modus vivendi. Ale w dzisiejszych sto

sunkach — powtarzam — możliwą jest tylko

większość polsko-niemiecka, a stąd po stronie Koła

polskiego wielkie szanse, ale i wielka odpowie

dzialność.

-A

le i po stronie rządu.

Przed zebraniem Koła polskiego.

III. kur. codz. kilkakrotnie powraca do stano

wiska polskiej demokracyi wobec aktu 5-go listo

pada, które, jego zdaniem, jest nie dość jasne.

Twierdzi, że jej rola jest »zagadkowa i że to ona

obecnie już dosyć namacalnie odczuwa« (?). Nie

jasność i zagadkowość ma polegać na tem, że po

mimo głosowania za uchwałą 2fo maja, popiera

ona N. K, N. i uznaje potrzebę realizowania aktu

z a listopada. W artykule p.t . »Czarne czy białe«

precyzuje poseł Bardel bardzo wyraźnie przeci

wieństwo, jakie, jego zdaniem, zachodzi między

28 maja a 5 listopada i żąda, aby demokracya

oświadczyła się wyraźnie albo za jednem, albo za

drugiem. Oczywiście uchwały majowe są »białem«,

a akt 5 listopada »czarnem«.

Stwierdza w ten sposób — może niezręcznie,

ale niewątpliwie zgodnie z prawdą — jakoby po

między uch wałami majowemi (tak, jak je on ro

zumie, a także jak je narodowa demokracya tló

rnaczy) a pomiędzy uznaniem aktu 5 listopada

za podstawę do politycznego działania, zachodziła

sprzeczność nie dająca się pogodzić. Jest to we

dle nas sprzeczność rzekoma; to też nie wolno

z uchwał majowych wysnuwać tych wniosków,

które n. p. ogłosił zjazd w Moskwie, to jest, że

Koło polskie sprzeciwia się za ich pomocą reali

zacyi aktu 5 listopada, a zapewne obecnie także

i l ’i września. Poseł Bardel odkrywa wyraźnie

karty - na tem właśnie polega jego niezręcz

ność — ale zarazem ma zasługę, gdyż wprowa

dza jasność, oświetlając, dokąd istotnie dąży i on

i sympatycy jego poglądów, l’isze mianowicie co

następuje :

»Dla Polaków w A ustryi idą chwile bardzo pow a

żne, trzeba bowiem raz powiedzieć wyraźnie : albo

5 listopada 1916 i 12 września b. r

albo 28 maj 1917 r. tak, jak o swoich celach

narodowych i politycznych wypowiedzieli się jasno

C.’zesi i południowi Słowianie. W takim czasie na

leży od polskich demokratów, którzy w publicznych

deklaracyach oświadczają się za 28 maja b. r., a

równocześnie przez N. K. N. trzymają otworem furtkę

na konserwatywne podwórko, zażądać jasnej odpo

wiedzi, za kim idą, czy za większością stronnictw

narodowych, czy za garstką konserwatystów*.

Należymy do tych, którzy bronią zdania, że

przez uchwały majowe, za którymi głosowali

wszyscy posłowie, Koło sejmowe (i polskie) nie

przeszło bynajmniej do obozu koalicyjnego i że

niema żadnego przeciwieństwa między budowaniem

rządu i wojska polskiego podczas wojny w wa

runkach, dostarczonych przez dzień 5 listopada,

a pomiędzy stwierdzeniem, że ideałowi polskiego

narodu odpowiada szersze rozwiązanie. Oprócz

»garstki« konserwatystów — jak się wyraża p o

seł Bardel — stało dotąd na tem stanowisku ca

łe niemal Koło polskie, jak to wyraźnie stwier

dziła przemowa prezesa ł,azarskiego w pełnej Iz

bie, oraz uchwały sierpniowe Koła. Agitacyę

wszechpolską, do której przyłącza się obecnie po

seł Bardel, aby uchwałom majowym nadać inne

znaczenie, potępialiśmy i potępiamy z całą sta

nowczością. Jest ona jeszcze jednym dowodem

więcej, jak trafną i potrzebną była deklaracyu

hr. Tarnowskiego, która sprawę należytej i jasnej

interpretaęyi uchwał majowych postawiła na

pierwszym planie dyskusyi, jako zasadniczą kwe

styę polityczną. Rozbicie Koła sejmowego w dniu

2 września nie zdołało usunąć tej zasadniczej

kwestyi z porządku dziennego. Obecnie wszystkie

stronnictwa muszą z konieczności, jak widzimy,

zająć się jej wyjaśnieniem. Głos posła Bard!a,

pełen szczerości, która nie wszystkim przyszła

zapewne w porę, niewątpliwie do tego dopomoże.

O sytuacyi w Kole polskiem podaje wczorajsza

N. Fr. P r. następujące informacyę:

Pełne zgromadzenie Koła polskiego odbędzie się

w d. 23 bm. o godz. 4 po południu w Wiedniu z

następującym porządkiem dziennym: l) Wybór

prezesa Koła, 2) Narady nad sytuacyą kraju. 3)

Wnioski. Parlamentarna grupa demokratyczna zo

stała zwołaną przez prezesa, Dra Leo, na piątek

21 bm. i sobotę 22 bm. do Krakowa. Porządek

dzienny zebrania jest następujący: »Rokowania z

irakeyami Koła w sprawie wyboru prezesa Ko

ła ; sytuacya polityczna«. Również na piątek zo

stało zwołanem przez Dr Bandrowskiego, Dr Ja

hla i Dr Leo zebranie demokratycznych posłów

sejmowych i parlamentarych do Krakowa z na

stępującym porządkiem dziennym : »Sytuacya po

lityczna w kraju i w Kole polskiem«. Na nie

dzielę 23 bm. została zwołaną do Krakowa przez

pos. Stapińskiego do Krakowa Rada jeneralna

polskiej partyi ludowej. Narady będą dotyczyć

stosunków politycznych w Kole polskiem.

»Wybór prezesa Koła, zapowiedziane pełne ze

brania i w dalszym ciągu prowadzone w Wiedniu

i Krakowie narady przywódców stronnictw wska

zują, iż nad stworzeniem większości w Kole pol

skiem pracują wszystkie czynniki polityczne. Po

ustąpieniu prezesa Dr Łazarskiego podjęta próba

współdziałania pomiędzy narodowymi demokrata

mi i grupą Długosza z jednej, a socyalistami z

drugiej strony, według doniesienia Polnische Nach

richten spełzła na niczem. Obecnie toczą się sta

rania w sprawie doprowadzenia do skutku zbli

żenia pomiędzy demokratami, grupą Długosza i

socyalistami. Stosownie do wynika tych rokowań

należy jednak brać w rachubę znaczenie grupy

konserwatywnej d!a stworzenia większości tem

bardziej, iż wskutek rozbicia się kooperacji po

między socyalistami, narodowymi demokratami a

grupą Długosza unicestwiły zamiar stworzenia wy

bitnie opozycyjnej większości. Rozstrzygnięcie co

do oso!)V prezesa Kufa należy w każdym razie

do toku st,arali w sprawie stworzenia większości

Koła polskiego. Jak słychać, jedna część człon

STANISł,AW TOMKOWICZ.

ifa, Polskai Msloryasili.

—

’

-""

(Dokończenie).

III.

\ Gurlitt o tej zdrowej zasadzie zapomniał.

0 uwagi są życzliwe, a rady pochodzą me

tpliwie z dobrego serca — tylko są zupełnie z y

ztio, u często pozbawione rzeczowej pod

wy.

Zobaczmy, czy szczęśliwszym jest w tem,co juz

ślej wiąże się z właściwym przedmiotem.

Mając mówić o budowlach warszawskich z cza

i" królów saskich, uważa za stosowne podać

przód treściwy przegląd budownictwa t kultury

Polsce w e pokach poprzednich, zacząwszy od

dnieli wieków. W stę p ten, niestety, arn czytel

:owi na wiele się nie przyda, ani nawet sa

nm autorowi nie pomógł do postawienia rze—

T na właściwym gruncie. Rzut oka - wi o

de zbyt ukradkowy — na epoki kultury w

Isee, poprzedzające rządy saskie, dsprowat za

wprawdzie do wniosku, że przed Sasami _ y

jakieś życie kulturalne w Polsce, pozostu y je

ślady w zabytkach gotycyzmu i renesansu, na

t bardzo znakomitych. P- Gurlitt chętnie od

e sprawiedliwość temu, co piękne, owszem za

wyca się i zapala. Kraków to pod względem

uki przodownica *) des Stidwestens«, , (t o!ski .J

1 Słowiańszczyzny?; zamek wawelski jednym

najpiękniejszym budynków świata, a kaplica Zy

nuitowska najszlachetniejszym tworem wcze

ego renesansu południa na północy; tak czarc

iej willi jak W ola pod Krakowem nie mu w

całych Niemczech, a w Austryi również wzbu

dzałaby podziw (10— li ). Wnętrza’polskich kościo

łów odznaczają się dziwnie szczęśliwymi efekta

mi. Prześliczne są kościoły wileńskie ze swoją

dekoracyą stiukową i ołtarzami. Ołtarze kościo

łów polskich posiadają wogóle swoje osobne zna

czenie i piękno (99); Warszawa należy do miast

artystycznie nadzwyczaj uroczych; polskie budo

wnictwo drewniane jest zachwycająeem. 1 tak

dalej. Superlatywów nie brak.

Cóż, kiedy

wszystko, co w dawniejszych, przedsaskiej Pol

sce było lepszego, toraa być naprzód dar Niemiec,

a potem dar Włoch.

Nie naprowadziło p. Gurlitta na dobrą drogę

dostrzeżenie przezeń, czy odkrycie - u nas zre

sztą już dużo wcześniej zrobione i ogłoszone -

osobnego odcienia gotycyzmu krakowskiego, któ

ryby wskazywał, że.były jednak wpływy miejsco

we w Polsce, a więc polskie. Tych wpływów

miejscowych również w odniesieniu do renesansu

wcale już nawet nie dostrzegł, choć są wyraźne

i znane.

Wogóle Polska według niego kultury własnej

w żadnym kierunku nie posiadała. A uniwersyteL

jeden z wcześniejszych w Europie, liczne szkoły,

biblioteki, handel, artyści Polacy? To wszystko

nic. O tem niema mowy. Przeciwnie jest nawet

twierdzenie, że Polska przez całe dzieje była

ubogą w zakłady naukowa (3)Do końca XVII w. na

dawały Polsce wystąpienia zewnętrzne możnowł’ad

ców cechę »raczej oryantalno-tatarskąniż

zachodnio-europejską* (S) i kraj był zacofany,

pogrążony w ciem nocia Z natury byli Polacy

»ein Reitervolk , lekkomyślni, rozrzutni, zamiło

wani w zbytku, w hulalykach. Dopiero trzeba

było przyjścia Sasów, a by naród wyprowadzić z

bagna i barbarzyństwa. Ich rządy odciągnęły Pol

skę od wschodu, dały jej mieszczaństwo, obda

rzyły europejską cywilczacyą, otworzyły przed nią

drogę do pracy i postępu. Im Polska zawdzięcza,

co tylko w niej było dodatniego, nawet doby Sta

nisława Augusta zdobycze kulturalne (107) i

wszystko, czem do dziś dnia żyje naród i kraj

mimo rozbiorów i wojen napoleońskich, które tego

dobroczynnego działania przerwać nie zdołały.

Nie jest źe to istna rewelacja, przewracająca

całe dotychczasowe wyniki nauki? Wszak zgodnie

dotąd twierdzili historycy, że zbytek, rozpustę, pi

jaństwo i demoralizację wszelkiego rodzaju zaszcze

pili u nas właśnie Sasi, w szczególności dwór

Augusta II, w myśl przysłowia: za króla S a s a i

t. d.; że pierwsza połowa XVIII w. to czasy wiel

kiego upadku poziomu moralnego, umysłowego i

ekonomicznego u nas. Pokazuje się, że wszystko

to bajki i koniec.

Zanadto rozszerzyłem się nad słabemi stronami

dzieła. Mimo nich ma ono znaczną wartość, o ile

autor trzymał się ściśle swojej specyalności: ar

chitektury XVII i XVIII w. Nie dość, że na tem

polu jest wielkim znawcą, tutaj z pomocą przy

były mu nieocenione materyały głównego archi

wum państwowego w Dreźnie. W planach budyn

ków warszawskich i polskich wogóle z czasów

obu Augustów są tam złożone prawdziwe skarby.

Są zdjęcia budynków dawniejszych, poddanych

wtedy przeróbkom, są plany gmachów wykona

nych i projekty gmachów zamierzonych. Wiele z

tych budynków uległo później nowym przemia

nom, niejeden zniknął z powierzchni ziemi.

Z dzieła p. Gurlitta dowiadujemy się, jak W a r

szawa wyglądała w XVII w., a już wtedy zaczy

na się jej rozwój wielkomiejski, rozbudowuje się

ona za Wazów i za Jana III; widzimy, jaką po

stać przybrała za Sasów, jako już znaczna stoli

ca. Była to epoka kilku znakomitych architektów

w Niemczech: Schliiter, Chiaveri, Kni)fel, Jauch,

Longueluue, Poppelmann, Placidi. Działali oni

w Berlinie, Dreźnie, powoływani byli do W arsza

wy. Pracowali około budynków prywatnych i

więcej jeszcze około budynków królewskich.

Przedsiębiorczość budowlana w Europie była

wówczas olbrzymia, niemal horobliwa. Każdy

panujący, choćby był książątkiem najmniejszego

formatu, chciał mieć swój Wersal. W Polsce ka

żdy bogatszy szlachcic, a nieraz i mieszczanin,

chciał mieć rezydencyę bodaj nie monarszą. Ko

ścioły prowincyonalne naśladowały rzymską ba

zylikę św. Piotra, a co najmniej Gesu albo s.

Andrea della Valle, Budowano gmachy jakby na

wyrost. Panu na kilkudziesięciu wsiach nie wy

starczał jeden olbrzymi pałac, koniecznie musiał

mieć ich kilka, czasem dwa w jednem i tein sa

mem mieście, a prócz tego miewał rezydencye

letnie, bliżej miasta, dalej od miasta, na wsi.

O tych siedzibach rozpisał się autor najobszer

niej. Ulubiony to jego temat, najbardziej przezeń

zgłębiony. Znajdujemy tu typowy plan wielko

pańskiego pałacu z XVIII w. i przykłady wszel

kich jego odmian, a obok tego ciekawe uwagi o

wewnętrznym rozkładzie według ówczesnych wy

magań i miejscowych zwyczajów. Po raz pierw

szy podobno dowiadujemy się, jak powstał i jak

wyglądał słynny w swoim czasie pałac Saski,

wzniesiony ogromnym nakładem poza obrębem

ówczesnego miasta, polski W ersal, z którego nie

stety, w przebudowach późniejszych niemal nic

dawnego nie zostało. Niezmiernie zajmująeem jest

zestawienie licznych planów i widoków, projek

towanych przez różnych architektów. Ostatecznie

wykonano plany Chiaverego, częściowo uzupeł

nione przez Póppelmanua ojca i Eongueluna.

Tego ostatniego podobno utworem był słynny,

przepiękny »salon ogrodowy«, którego jedynym

śladem są rysunki drezdeńskie. Po śmierci Póp

pelmanna budową pałacu kierował Jaućh. Ka

plica, raczej kościół pałacowy był dziełem Kno

łlą. Ogród zakładał Polak Długowski. Stajnie bu

dował Poppelmann młodszy. Niektóre części i

i szczegóły tych gmachów przypominały Zwinger

drezdeński. Wnętrże dekorował malarz Manyaki,

Równie zajmujące są wiadomości i plany od

noszące się do Zamku warszawskiego i więcej

zamierzonych niż przeprowadzonych za Sasów

jego przekształceń. Dalej rozszerza się i pogłębia

w ten sam sposób nasza znajomość dziejów W i

lanowa, Marywillu, pałacu Krasińskich, o którym

już dawniej autor w swej książce o Schl literze nie

zmiernie ważne ogłosił wiadomości i hipotezy;

przybywa cała moc materyałów rysunkowych

i wiadomości jak wyglądały lub jak miały wy

glądać : pałac ujazdowski, początkowo pomyślany

jako »Jeruzalem«, punkt kulminacyjny drogi

krzyżowej z całym zastępem kaplic, między któ

remi miała też być podobizna prawdziwej kaplicy

Grobu Chrystusowego, dalej pałac Bryłowski i

Błękitny, pierwot,ne Łazienki, Marymont i szereg

innych pałaców i domów warszawskich z owej

epoki; jakim przekształceniom ulegały różne ko

ścioły i jakie do nich robiono projekty, z których

wiele tylko na papierze pozostało. Żałować tylko

przychodzi, źe przy reprodukcjach bardzo wielu

dawnych widoków i rzutów poziomych nie ’po

dano nazwisk ich twórców. Zdaje się, że na pla

nach w bogatych zbiorach drezdeńskich często

brak jest podpisów, i tylko domyślać się trzeba,

nie zawsze zaś można, z czyjej pochodzą ręki.

Mimo więc obfitości materyału pierwszorzę

dnego, jakim autor dzieła rozporządzał, wiele

pytań zostało nierozwiązanych; wiele zaś luk

stwierdzić musimy z przykrością tem większą,

że niejedna z nich byłaby się dała uniknąć, gdyby

p. Gurlittowi były przystępne polskie prace hi

storyczne, wydane w latach ostatnich, ale jeszcze

przed wyjściem jego dzieła. Jeszcze w r. 1910

Dr Ignacy Baranowski ogłosił w Kolleklaneach

biblioteki ord. Krasińskich inwentarze i rachunki

Numer wiaczorny to hal ranm, in T , T 1°

’ ""°"

PB8NI1unn

*”HHY

hStS,(

* przesyłką pocztową

BA1*»»os,

J"«T

h-, rm ,,zbs.

* odnoszeniem do dom ,,’

48 tor%n°i, in\lwłrW

na 1 miesiąc

poelt, w A ustro-Węgrzech

80h”8

20h. 3kor.40b.

pocxt, * dwukrotną wysyłką

’

* ........................... 48 »

]tv"" * 4kor-- h

« państwie

kor20h)l

Cn* \kor”

f innych państwach

;;;..

gTStS!l°Q\

p,emimoratępi-zyJniajĄ,AdminigtracYa.- z ..,,

’

1*63

80h.16

90. 6kor.30b.

Miejscowąpre

],,,l,.,jch (lit,ich’, pt,ij,,l; (, .’l,J,’l?*,?:,tu « W,wlt » lii.," ,* ,’l,";;.,,°’;f;’,?"’" ""’".1

............

Kia!eB| kłl^ afrla J’ M a S Skldf wi!Qi,U,11C?a

,,CZAS«

i., ,u, daeaniB|

.._---,m_.

1 z 4 • Strona 1

Mirador - viewer

Czas.

Opis

Struktura

Podobne

Błąd 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Mirador - viewer

Opis

Struktura

Podobne

Błąd 404 - MBC

trans "Nie znaleziono strony" %}

Pobieranie pliku

Pobieranie pliku

Usuwanie komentarza

Wyszukiwanie zaawansowane

Zgłaszanie błędu